اصول راهبردى در نگرش به مسايل زنان(2)«مرد مسلمان، بعد از نعمت اسلام، هيچ بهره‏اى برتر از داشتن همسرى‏مسلمان نبرده است; همسرى كه نگاه به او براى شوهر مسرت‏بخش است،فرمانبردار است، و در غياب شوهر، حافظ خود و مال همسر است.».
خانواده به عنوان يك نهاد اساسى در جامعه، يك اصل و محور به‏شمار مى‏رود و بايد در بررسى مسايل زنان و ترسيم چهره زن مسلمان، به‏عنوان يك مبناى بى‏بديل به شمار رود و هر آنچه كه در جهت تقويت اين‏بنيان و تعميق روابط ميان اعضاء آن، بويژه زن و شوهر به عنوان دو ركن‏اصلى اين نهاد، كارساز است توصيه شود، و هر توصيه و پيشنهاد و ضابطه وبرنامه‏اى كه به تضعيف و سستى اين نهاد بيانجامد به كنار رود. زن و مرد درهر موقعيت اجتماعى و فردى و در هر نقشى كه قرار مى‏گيرند بايد«خانواده‏» به عنوان يك اولويت، نقش خويش را در شكل‏گيرى آن‏موقعيت و آن نقش، ايفا كند. مدينه فاضله‏اى كه اسلام ترسيم مى‏كند وجامعه مدنى و توسعه همه‏جانبه كه اينك به عنوان يك آرمان جهانى‏براى ملتهاى مختلف و از جمله امت‏بزرگ اسلامى درآمده است، بدون‏حضور سازنده و فعال «نهاد مقدس خانواده‏» و بدون منظور ساختن همه‏شروط و لوازمى كه شكل‏گيرى و تحقق «خانواده مطلوب‏» براى جامعه‏اسلامى ايجاب مى‏كند، امكان ندارد.
خانواده به عنوان يك نهاد اجتماعى، هسته اوليه جامعه به شمارمى‏رود و خاستگاه موقعيت ممتاز و ويژه آن فقط رهنمودهاى دينى‏نيست. افزون بر آن همه تاكيدات دينى و ارزشهايى كه براى آن وارد شده‏است و افزون بر آن همه دستورالعملهايى كه در جهت‏شكل‏گيرى صحيح،تعيين مسؤوليتها، راه‏حل مشكلات و تحكيم روابط خانوادگى، صادر شده‏است، منافع و ارزشهاى گسترده‏اى كه دارد به عنوان واقعياتى ملموس، براى‏همه روشن است. اين است كه در سخنى از امام رضا(ع) مى‏خوانيم كه اگرحتى در باره ازدواج آيه‏اى نازل نشده بود و سنت و روايتى نيز وجودنداشت، همان نيكى به خويشان و انس و الفتى كه با ديگران در آن وجوددارد به اندازه‏اى هست كه انسان عاقل و خردمند رغبت‏به آن كند و انسان‏موفق و كاردان به آن شتاب كند:
«لو لم‏تكن في المناكحة آية منزلة و لا سنة متبعة، لكان ماجعل الله فيه من بر القريب و تالف البعيد، ما رغب فيه العاقل‏اللبيب و سارع اليه الموفق المصيب‏». (21) .
در اهميت و ارزش نهاد خانواده و اهتمامى كه در متون دينى به آن شده‏است همان دو رهنمودى كه در آغاز از پيامبر اكرم(ص) آورديم به خوبى‏گوياست. يكى ازدواج را كه منشا شكل‏گيرى خانواده است نهادى مى‏شماردكه در ميان نهادهاى اسلامى ارزشمندتر و محبوبتر از آن وجود ندارد، وديگرى نعمت داشتن همسرى شايسته و تشكيل خانواده‏اى مطلوب را پس‏از نعمت‏بزرگ ايمان به اسلام، بالاترين بهره انسان مسلمان مى‏داند وروشن است كه اين اختصاص به مرد مسلمان ندارد و شامل زن مسلمان نيزمى‏شود و بلكه از يك نظر، بهره زن بيشتر است، چرا كه مسؤوليت هزينه‏زندگى را نيز ندارد; نه هزينه ديگرى را و نه هزينه خود. و بدين‏گونه است‏كه به فرموده حضرت صادق(ع) خدا عز و جل خانه‏اى را كه خانواده در آن‏است دوست مى‏دارد و خانه‏اى را كه محل طلاق است مبغوض مى‏دارد:
«ان الله عز و جل يحب البيت الذى فيه العرس، و يبغض‏البيت الذى فيه الطلاق‏». (22) .
شناخت صحيح مسايل زنان و داورى درست در باره احكام و حقوق،بدون توجه به جايگاه منحصر به فردى كه نهاد خانواده دارد و سخن گفتن‏از حقوق فردى و اجتماعى مرد يا زن و بررسى حقوق متقابل زن و شوهربدون عنايت كامل به نقش و موقعيت اين نهاد در متون و منابع دينى و ازمنظر شارع مقدس، امرى ناشدنى است و نتيجه‏اى جز سست‏شدن يااضمحلال اين نهاد مقدس نخواهد داشت و حتى اگر در كوتاه مدت نيز به‏نفع زن يا مرد باشد در نهايت و در مجموع به زيان آنان خواهد بود. اگرتوجه شود كه حتى موضوعى چون «طلاق‏» كه در نقطه مقابل «ازدواج‏»،مبغوض‏ترين امر حلال به شمار رفته است (23) خود در جهت‏حفظ خانواده‏و در راستاى شكل‏گيرى مجدد ولى مطلوب آن است و زن و مرد را ازوضعيت غير قابل تحمل كنونى نجات داده و فرصت مجددى را براى آنان‏پديد مى‏آورد، به اهميتى كه اين نهاد در نگاه شارع مقدس دارد بيشتر پى‏خواهيم برد.

«ليس العاقل من يعرف الخير من الشر، و لكن العاقل من يعرف خيرالشرين‏» (24) اميرالمؤمنين(ع).
«خردمند آن نيست كه فقط خوبى را از بدى باز مى‏شناسد، و لكن‏خردمند كسى است كه از ميان دو بدى، بهترش را مى‏شناسد.».
در نگرش مجموعى به مسايل زنان، توجه به «تزاحم مصالح‏» به عنوان‏يك واقعيت فراگير و لزوم انتخاب «اصلح‏» و در نتيجه، از دست دادن‏بسيارى مصالح و منافعى كه امكان استيفاى همزمان آنها وجود ندارد، يك‏اصل به شمار مى‏رود. و پر واضح است اين امر اختصاص به مسايل زنان‏ندارد اما شامل اين دست مسايل نيز مى‏شود. حيات انسانى و زندگى اوبگونه‏اى است كه مصالح و منافع هر يك از افراد با منافع و مصالح ديگران‏گره مى‏خورد. طبيعى است كه آدمى به خاطر محدوديتهاى بسيارى كه‏دارد، به حجم گسترده‏اى از خواستهاى خويش دسترسى نخواهد داشت وهمواره انسان در تزاحم منافع و مصالح خويش در حال گزينش‏بهترينهاست. از اين‏رو است كه بسيارى محدوديتها و فقدانها را بر خودمى‏خرد به خاطر مصالح مهمترى كه خود برگزيده است. بسيارى ازالتزامهاست كه انسان به اراده حكيمانه خويش مى‏پذيرد تا منافع بيشترى‏را به چنگ آورد و زندگى اجتماعى بدون اين امكان ندارد.
به عنوان مثال وقتى آدمى به انگيزه دستيابى به منافع بيشتر و مصالح‏مهمتر، آزادى فردى خود را در چارچوب روابط خانوادگى محدود مى‏كندو خود را در موقعيت «پدرى‏» يا «مادرى‏» قرار مى‏دهد طبيعى است كه‏ديگر، مصالح او با مصالح فرزندان گره مى‏خورد و نمى‏تواند فقط به آنچه‏كه مربوط به شخص خودش است‏بيانديشد. و يا وقتى در موقعيت‏«همسرى‏» قرار مى‏گيرد طبيعتا به تعهداتى كه اين مناسبت و موقعيت‏به‏وجود مى‏آورد بايد پايبند باشد.
در تزاحم مصالح همواره مهم فداى اهم مى‏شود. در تنظيم پيوندها ومناسبات اجتماعى و تحليل و ارزيابى نوع روابط و جايگاههاى اجتماعى وخانوادگى هر يك از زن و مرد، و در تعارض ميان مصالح فردى و جمعى،لزوم اولويت‏گذارى و مقدم داشتن مصالح مهمتر را نمى‏توان ناديده گرفت.در شناخت صحيح مسايل زنان و پى بردن به اولويتى كه هر يك ازموقعيتها و نقشهاى زنان و مردان دارد بايد به اين واقعيت توجه كرد كه‏فقط صلحت‏شخص يا حتى خانواده نيست كه تعيين‏كننده است‏بلكه‏مصالح جامعه نيز بايد لحاظ شود. حضور اجتماعى زنان، اشتغال، تربيت‏فرزند، مديريت‏خانواده، شوهردارى، تحصيل، ايفاى نقش در موقعيتهاى‏مختلف سياسى، اقتصادى و فرهنگى، و مسايلى از اين دست، هر يك منافع‏و مصالحى دارند; مهم شناخت صحيح، اولويت‏بندى و گزينش درست‏مى‏باشد.
به عنوان مثال، در تعارض ميان تحصيل يا اشتغال، با «فرزنددارى‏» كدام‏يك اولويت دارد؟ هم از نقطه نظر بازشناسى مسايل زنان در متون دينى وهم در سياستگذاريهاى اجتماعى. روشن است اولويت‏بندى و گزينش بدون‏داشتن ملاك، امرى مشكل يا ناممكن است. اين است كه بازشناسى‏ملاكهاى اولويت‏بندى و انتخاب نيز بايد مشخص باشد.
بهرحال، زن يا مرد همواره در برابر موقعيتها و نقشهايى كه قرارمى‏گيرد و انتخابهايى كه صورت مى‏دهد، مهم اين است كه مقايسه كند چه‏منافعى را از دست مى‏دهد و كدام مصالح را به دست مى‏آورد. شناخت وارزيابى و ارزشگذارى مسؤوليتها، نقشها، موقعيتها و جايگاه عملى كه براى‏زنان پيشنهاد يا توصيه مى‏شود، بايد با سنجش همه دستاوردها و نيزمحروميتهاى آن باشد. قرار گرفتن در موقعيت «همسرى‏» در برابر منافع ودستاوردهاى بسيارى كه براى شخص به ارمغان مى‏آورد، قهرا برخى‏محدوديتها و مسؤوليتها را نيز به دنبال دارد و شخص از دستيابى به برخى‏خواستها و موقعيتهاى مطلوب باز مى‏ماند اما اين عقل حسابگر او مى‏باشدكه چنين معامله سودمندى را پيش پاى او مى‏گذارد. موقعيتهايى را از دست‏مى‏دهد و موقعيتهاى پيش‏بينى شده بهترى را به چنگ مى‏آورد.موقعيتهايى كه برخى به صورت غريزى و فطرى بدان سو فرا خوانده‏مى‏شود، و برخى نيز با ارشاد و توصيه عقل حسابگر او و در جهت‏پاسخگويى به مناسبات صحيح اجتماعى و نيازهاى معمول زندگى‏مى‏باشد.
اين تنها نگرش جامع به همه مصالح و دستاوردها از يك سو،محروميتها و محدوديتها و مسؤوليتها از سوى ديگر و گزينش موقعيت‏شايسته‏تر است كه مى‏تواند بهره زنان و مردان در استفاده بهينه از فرصتها،امكانات و تواناييهاى خويش را كامل كند و اين خود اصلى درخور توجه‏در شناخت مسايل زنان و ترسيم چهره انسانى، اجتماعى زن مسلمان است.

«ان الله يامر بالعدل و الاحسان و ايتاء ذى القربى و ينهى عن‏الفحشاء و المنكر و البغي يعظكم لعلكم تذكرون‏» (25)
«خداوند به عدل و احسان و دادن مال به خويشاوند فرمان مى‏دهد، و اززشتى و منكر و تجاوز باز مى‏دارد; شما را پند مى‏دهد كه شايد به خود آييد.».
«العدل اساس به قوام العالم‏». (26) .
«عدالت پايه‏اى است كه ايستايى و قوام عالم بدان بستگى دارد.».
اميرالمؤمنين على(ع).
اسلام ناب كه چيزى جز همان تشيع راستين و بى‏پيرايه، نيست هم دربعد اعتقادى و هم در احكام و روابط اجتماعى و رهبرى و مديريت‏جامعه، با ويژگى اصل عدل، تاريخ فكرى اجتماعى خويش را از اسلام‏اموى و آنچه اينك به نام اسلام آمريكايى مى‏خوانيم جدا مى‏سازد. عدالت‏به عنوان يك اصل، هم در نظام تشريع و هم در دستگاه و نظام شريعت‏جارى است. آنجا كه مى‏فرمايد: «والسماء رفعها و وضع الميزان‏» (27) ناظر به‏جهان تكوين است، و آنجا كه سخن از انزال كتاب و ميزان به همراه‏پيامبران(ع) مى‏گويد نگاه به نظام تشريع و روابط اجتماعى انسانها دارد:
«و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم الناس بالقسط‏». (28) .
فرهنگ شيعه از نقطه نظر كلامى، ديدگاهى كاملا روشن را در باره‏عدل و ظلم و عقلانيت‏حسن و قبح اين دو دارد، و اين خود وجه تمايزعمده‏اى در مباحث كلامى، اجتماعى و تاريخى براى شيعه به شمار مى‏رود،و با وجودى كه در اين فرهنگ به شدت با جريان انحرافى قياس و راى‏برخورد شده ولى به راحتى ميان اينها كه چيزى جز عمل به ظن و خيالبافى‏نيست، و ميان حجيت عقل به عنوان يكى از ادله شرعى در احكام، تفكيك‏صورت گرفته است. نه همانند اصحاب قياس، مرتكب اتهام اصول و كليات‏احكام اسلامى به نقص و بى‏كفايتى شد و درب خيالات و ظنون را به روى‏خود گشود و نه چون اهل حديث، باب حجيت عقل را به روى خويش‏بست. و بدين‏گونه بود كه به گفته شهيد، آيت‏الله مطهرى «اصل عدل‏» واصل تبعيت احكام از مصالح و مفاسد نفس‏الامرى، و بالطبع اصل حسن وقبح عقلى و اصل حجيت عقل، به عنوان زيربناى فقه اسلامى شيعى معتبرشناخته شد. و بالاخره اصل «عدل‏» جاى خويش را در فقه اسلامى‏بازيافت. (29) .
همان‏گونه كه شهيد مطهرى(قده) نوشته است:
«اصل عدالت از مقياسهاى اسلام است كه بايد ديد چه چيزبر او منطبق مى‏شود. عدالت در سلسله علل احكام است نه درسلسله معلولات، نه اين است كه آنچه دين گفته عدل است،بلكه آنچه عدل است دين مى‏گويد. اين معنى مقياس بودن‏عدالت است‏براى دين.» (30) .
اينك جاى پرداختن تفصيلى به مساله «عدالت‏» به عنوان يك مقياس‏در فقه و در تنظيم روابط و مناسبات اجتماعى نيست اما با مراجعه به‏متون دينى و رهنمودهاى قرآن كريم و اولياء دين(ع) مى‏توان به اهميتى كه‏اصل عدل به عنوان جانمايه احكام و حقوق و مسؤوليتهاى فردى،خانوادگى و اجتماعى، پى برد. عدالت‏به عنوان يك قانون عام و اصل حاكم،چارچوبى قطعى براى همه احكام و قوانينى است كه روابط و مناسبات‏اجتماعى را شكل مى‏دهد. در سخن اميرالمؤمنين(ع) مى‏خوانيم:
«حيات احكام به عدالت است‏»: «بالعدل حياة الاحكام‏». (31) .
حاكميت روابط ظالمانه در جامعه و ارائه چهره‏اى از نظام غيرعادلانه‏اجتماعى حتى در قالب برداشتهاى دينى، چيزى جز نظام جاهليت نيست;نظامى كه به گفته امام(ع) پيامبر اكرم(ص) آن را در هم فرو ريخت و باظهور دولت قائم آل محمد(عج) نيز از ميان خواهد رفت. محمد بن‏مسلم ازامام باقر(ع) پرسيد: سيره رسول خدا(ص) چگونه بود؟ حضرت(ع) اشاره‏به ساختار و نظام عادلانه‏اى مى‏كند كه پيامبر(ص) در مقابل ساختارجاهلى جامعه ارائه كرد و حضرت حجت(ع) نيز، هنگام ظهور اين روابط‏غيرعادلانه را به هم مى‏زند و روابطى عادلانه جايگزين مى‏نمايد:
«سالت اباجعفر(ع): و ما كانت‏سيرة رسول الله(ص)؟ قال:ابطل ما كان فى الجاهلية و استقبل الناس بالعدل و كذلك‏القائم(ع) اذا قام يبطل ما فى الهدنة مما كان فى ايدى الناس، ويستقبل بهم العدل.» (32) .
در شناخت مسايل زنان و تنظيم روابط عادلانه ميان زن و مرد، دربهره‏ورى از موقعيتها، نقشها و امكانات مادى و معنوى جامعه و بويژه درتنظيم روابط خانوادگى اصل عدل، يك مقياس فراگير و اساسى است. آنچه‏قرآن كريم در خصوص لزوم رعايت عدالت ميان همسران به عنوان يك‏شرط، مورد تاكيد قرار داده است‏يك نمونه است. قرار گرفتن در موقعيت‏چند همسرى مشروط به روابط عادلانه شده است:
«و ان خفتم الا تعدلوا فواحدة‏». (33) .
هر چند به قرينه آيه ديگر تفسيرى خاص از اين عدالت‏شده است كه‏در فقه آمده است. آيه ديگر اين است:
«و لن تستطيعوا ان تعدلوا بين النساء و لو حرصتم فلا تميلواكل الميل فتذروها كالمعلقة‏». (34) .

«عليكم بمكارم الاخلاق فان الله بعثنى بها» (35) پيامبر اكرم(ص).
بر شما باد به كرامتهاى اخلاقى، چرا كه خداوند مرا براى آن فرستاد.
«انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق‏» (36) پيامبر اكرم(ص).
من مبعوث شدم تا كرامتهاى اخلاقى را كامل كنم.
«خيركم خيركم لاهله و انا خيركم لاهلى‏» (37) پيامبر اكرم(ص).
بهترين شما كسى است كه براى خانواده‏اش بهتر باشد و من بهترين شمابراى خانواده‏ام هستم.
«ارزشهاى حقوقى‏» و «ارزشهاى اخلاقى‏»، دو مقوله‏اى هستند كه‏سنجش آن دو با يكديگر، مباحث چندى را مى‏طلبد. اينكه اساسا مشخصه‏مقوله حقوق و مقوله اخلاق چيست؟ وجوه تمايز و وجوه اشتراك ميان‏اين ارزشها كدام است؟ موضوع و قلمرو و هدف هر يك از اين دو چيست؟و اينكه اساسا چه رابطه‏اى ميان «حقوق‏» و «اخلاق‏» وجود دارد؟پرسشهايى است كه اينك جاى پرداختن به آنها نيست. آنچه در اين بحث‏به عنوان يك اصل در شناخت مسايل زنان مورد نظر است تاكيد بر لزوم‏تفكيك ميان جهت‏گيريها و فضاى مباحثى است كه در شناخت روابط ومناسبات زن و مرد، بويژه در حوزه روابط همسرى و در تنظيم اين روابطصورت مى‏گيرد. تعيين مرزهاى حقوقى در روابط اجتماعى و در جهت‏حفظ موقعيتها و نقشها و حقوقى كه هر يك از آحاد جامعه دارندموضوعى است كه ضرورت آن هيچ گاه نمى‏تواند مورد ترديد باشد وشريعت مقدس نيز به دقت و ظرافت و با اهتمام فوق‏العاده‏اى به آن‏پرداخته است و به تعبير برخى روايات حتى خسارت يك خراش جزئى‏نيز معين شده است; «حتى ارش الخدش‏». (38) .
جامعه همواره نيازمند تعيين مرزهاى روشن و صريح حقوقى وشناخت ارزشهاى حقوقى است و نمى‏توان جامعه را تنها با تكيه بر كرامتهاو ارزشهاى اخلاقى به سامان رساند، و ترديدى نيست كه حقوق وچارچوبها و مرزهايى كه مناسبات و روابط اجتماعى جامعه را شكل‏مى‏بخشد و حفظ مناسبات صحيح را تضمين مى‏كند، در مجموع ازنقطه‏نظر اجتماعى و مديريت جامعه، در مقايسه با ارزشهاى اخلاقى وكرامتهاى فردى، از اهميت و اعتبار و ارزش بالاترى برخوردار است، چنان‏كه وقتى از اميرالمؤمنين(ع) پرسيدند: عدالت‏برتر است‏يا جود؟ فرمود:«عدالت‏» امور را در جايگاه خودش قرار مى‏دهد، و «جود» آنها را از مسيراصلى بيرون مى‏آورد، و دالت‏سياستگرى عام و فراگير است، و «جود»عارضه‏اى ويژه است، بنابراين عدالت‏برتر است. (39) و شايد از تقدم ذكر«عدل‏» بر «احسان‏» در آيه شريفه «ان الله يامر بالعدل و الاحسان‏» نيزهمين اهميت و اولويت استفاده شود.
ولى با توجه به برخى ويژگيها كه براى عمل و ارزش اخلاقى وجود داردترديدى نيست كه ارزش سلوك فردى و نيز روابط و مناسبات اجتماعى كه‏بر اساس كرامتهاى اخلاقى و بدون تجاوز به حقوق ديگران، صورت گرفته‏است، بيشتر است و حاكى از تعالى روحى و استحكام انگيزه‏هايى است كه‏به مناسبات و روابط اجتماعى، گرمى و لطافت‏خاصى مى‏بخشد. تحقق‏كرامتهاى اخلاقى در گرو نيت و انگيزه خاصى است كه در واقع روح عمل‏اخلاقى را تشكيل مى‏دهد در حالى كه ارزش حقوقى چنان كه گفته‏اند فقطبستگى به اين دارد كه كار، طبق موازين حقوقى و در شكل و قالب معينى‏انجام گيرد و رعايت آن تنها به خاطر مصالح اجتماعى است و نه تكامل‏روحى و معنوى. 40).
پرواضح است كه رفتار حقوقى مى‏تواند همراه انگيزه اخلاقى نيز باشدكه در نتيجه ارزش اخلاقى هم خواهد داشت. چنان كه بسيارى ازپايبنديهاى حقوقى نيز برخاسته از التزام به ارزشهاى اخلاقى و كرامتهاى‏نفسانى و درونى افراد است. مديريت جامعه در شكل كلان آن و شكل‏گيرى‏صحيح مناسبات اجتماعى هر چند بدون ضابطه‏مندى حقوقى و بدون‏برخوردارى از دستگاهى كاملا نظام‏يافته و تعريف شده از نقطه‏نظرحقوقى، امكان ندارد اما آنچه به عنوان هدف متعالى و اصلى مورد نظراست تحكيم و گسترش كرامتهاى اخلاقى و ارزشهايى است كه آحادجامعه در روابط خويش تنها بر اساس ارزشها و انگيزه‏هاى اخلاقى وروحى به خدمت مى‏گيرند.
بنابراين تعيين روابط حقوقى ميان زن و مرد بويژه در حوزه روابطخانوادگى و تاكيد بر تبيين مرزها و دفاع از حقوق زنان يا مردان، يك‏موضوع است و توصيه و تاكيد بر استفاده از حقوق خويش در روابطشخصى، موضوع ديگر است و نبايد اين دو مبحث‏به هم آميخته شود.اساس رابطه انسانى ميان زن و مرد در محيط خانواده و روابط همسرى،همان «مودت‏» و «رحمت‏» غريزى و فطرى است كه پيشتر در باره آن سخن‏گفتيم. حداقل دستاورد اين رابطه، حفظ حرمت‏حقوقى هر يك از زن ومرد است اما آن چيزى كه هم زن و هم شوهر، بيش از هر چيز به آن‏فراخوانده شده‏اند و در درجه اول اهميت قرار دارد تحكيم كرامتهاى‏اخلاقى در روابط با يكديگر است.
آشناسازى جامعه بويژه زن و شوهر به حقوق و حدود و مرزها يك‏ضرورت است و بايد تلاش بسيارى در اين زمينه كرد اما تاكيد يكسويه براجراى روابط متقابل حقوقى ميان آن دو و تشويق به ايستادن بر مرزهاى‏حقوقى و تحكيم مناسبات خشك حقوقى، چيزى نيست كه با كرامتهاى‏اخلاقى همچون ايثار، تواضع، عفو، تقويت‏حس نوع‏دوستى، مهربانى وعطوفت، صبر و حلم، و تقويت روحيه همكارى، هماهنگى كامل داشته‏باشد. اين است كه بخش بسيار گسترده‏اى از متون دينى و رهنمودهاى‏اولياء دين(ع) در جهت تقويت و گسترش مكرمتها و ارزشهاى اخلاقى وروحى مى‏باشد.
در روابط همسرى و درون‏خانوادگى نيز شاهد همين اولويت هستيم.شوهر از نقطه‏نظر حقوقى وظايف خاصى دارد. زن نيز در اين جهت‏مسؤوليتهاى مشخصى دارد. اما همه چيز به روابط آنها و توافق اخلاقى‏آنان برمى‏گردد، حتى توافق بر عدم استفاده از حقوق شرعى و قانونى و يابالعكس، برخوردار شدن از بسيارى چيزها كه در چارچوب اوليه حقوقى،قرار ندارد.
و اينچنين است كه به عنوان مثال، در سخن امام(ع)، از يك سو خوابيدن‏شوهر در خارج از خانه نمونه‏اى از بى‏مروتى به شمار مى‏رود و از طرف‏ديگر يك ليوان آبى كه زن به دست‏شوهر خويش مى‏دهد، ارزش آن براى‏زن، از يك سال عبادت بيشتر است; يك سالى كه روزها روزه بدارد، شبهابه عبادت بيدار بماند، و خداوند در مقابل هر بار كه همسر خويش راسيراب مى‏كند شهرى در بهشت‏براى او برپا مى‏كند و شصت گناه او رامى‏بخشد:
«هلك بذى المروة ان يبيت الرجل عن منزله بالمصر الذي‏فيه اهله.» (41) .
«ما من امراة تسقى زوجها شربة من ماء الا كان خيرا لها من‏عبادة سنة صيام نهارها و قيام ليلها و يبنى الله لها بكل شربة‏تسقى زوجها مدينة في الجنة و غفرلها ستين خطيئة.» (42) .
بنابراين در بررسى مسايل زنان و بازشناسى و ترسيم حقوق خانواده به‏مساله تقدم و اولويت كرامتها و ارزشهاى اخلاقى بايد به عنوان يك اصل‏محورى توجه كرد.

«يعلمون ظاهرا من الحياة الدنيا و هم عن الآخرة هم غافلون، او لم‏يتفكروا فى انفسهم ما خلق الله السموات و الارض و ما بينهما الا بالحق‏و اجل مسمى و ان كثيرا من الناس بلقاء ربهم لكافرون‏»(43) .
«اينان فقط ظاهرى از زندگى دنيا را خبر دارند و به راستى كه اينها ازآخرت غافلند. آيا انديشه نكردند در خودشان؟ خداوند آسمانها و زمين رانيافريد جز به حق و با پايانى مشخص، ولى بسيارى از مردم نسبت‏به ملاقات‏پروردگار خويش ايمان ندارند.».
آخرين اصلى كه به عنوان يك ملاك در بررسى و شناخت مسايل زنان‏بر آن تاكيد داريم حقيقتى است كه بيش از دو سوم آيات قرآن به آن‏پرداخته و يا اشاره به آن دارد. و آن نوع نگرش ما به انسان و جهان وآينده‏اى است كه در پيش دارد. در نگرش مجموعى به دين و شريعت، آيامى‏توان احكام و حدود و مرزهاى شريعت و ساختار اجتماعى مدينه‏فاضله‏اى كه قرآن معرفى مى‏كند و ايمان راستين مؤمنين به آن جامه عمل‏مى‏پوشد را در فضايى جستجو و تحليل كرد كه كاملا منقطع از جهان‏آخرت است؟
اگر پذيرفتيم كه دنيا گذرگاه آخرت است و زندگى ما كشتزار فصلى‏جاودانه است كه انسان به برداشت كشته‏هاى خود مى‏پردازد و دين وشريعت نيز دستمايه عبور از اين گذرگاه تاريك، و چراغى پرفروغ براى‏راهيابى به جهانى جاودانه است و اين «اختيار» و «انتخاب‏» آدمى است كه‏جايگاه او را در روز بزرگ سرنوشت، مشخص مى‏كند، آيا مى‏توان ازدستگاه شريعت، احكام و حقوق تعريف و تفسيرى مستقل ارائه داد ونسبت انسان و اعمال او با جهان آخرت را در نظر نگرفت؟
ترديدى نيست كه اديان الهى در گذشته و اسلام در نهايت، در صددايجاد «حيات طيب‏» و مدينه فاضله و سلامت فرد و جامعه در بالاترين‏درجه، در همين دنيا بوده‏اند و هدايت الهى، ضامن سعادت انسان در همين‏مرحله نيز مى‏باشد، اما روشن است كه هدف نهايى و اصلى همان حقيقت‏بى‏منتهايى است كه انبياء الهى(ع) و كتابهاى آسمانى، همت و تلاش اصلى‏خويش را در توجه دادن به آن مصروف داشته‏اند و اين چنين است كه‏بيشترين حجم آيات قرآن به اين حقيقت اختصاص يافته است. تنها مسيرهدايت و سعادت بشر، پذيرش قرآن و اسلام و افتادن به راهى است كه‏كتاب الهى معرفى مى‏كند. راههاى ديگر، هم انسان و جامعه را از سعادت‏مطلوب و واقعى در اين دنيا باز مى‏دارد و هم آنها را از آن سعادت جاويدمحروم مى‏سازد. گشودن چشم ظاهربين و فرو بستن ديده حقيقت‏نگر،دستاورد در افتادن به راهها و جرياناتى است كه از منظرى كاملا مادى به‏انسان و جهان مى‏نگرند و تنها سامان‏دهى زندگى مادى و رفاه و آسايش وتوسعه و رشد و سعادت فردى و اجتماعى در زندان تنگ جسم و طبيعت راوجهه همت‏خويش مى‏گردانند.
آنانى كه به گفته قرآن «يعلمون ظاهرا من الحياة الدنيا و هم عن‏الآخرة هم غافلون‏» فقط نمايى از زندگى دنيوى را سراغ دارند و از جهان‏آخرت غافلند. نه انديشه در خود مى‏كنند و نه چشم ديدن حقايق هستى رادارند. اينان در «معرفت‏» خويش ناتوانند; چه رسد به جهانى ديگر، و چه‏رسد به مناسباتى كه ميان اين جهان و آن جهان و در نتيجه، ميان شريعت وهمه هستى وجود دارد. آيا چشمها و انديشه‏هاى ظاهربين كه از حقيقت‏جز نامى و از هستى جز پوسته‏اى سراغ ندارند و در بند اوهام و خيالات‏ماده‏پرستى خويش گرفتار آمده‏اند مى‏توانند معرف شخصيت زن و مسايل‏زنان و راهگشاى آنان باشند؟ با كدام جهانبينى و كدامين آگاهى؟ اسرارخلقت، چيزى نيست كه آدمى گواه بر آن گرفته شده باشد:
«ما اشهدتهم خلق السماوات و الارض و لا خلق انفسهم‏». (44) .
ترديدى نيست كه احكام تابع مصالحى واقعى است كه از آن به «مصالح‏نفس الامرى‏» تعبير مى‏كنيم; ولى آيا همه مصلحت همان چيزى است كه‏چشم ظاهربين آدمى مى‏بيند و آيا همه مصالح در منافع ناپايدار اين دنياخلاصه مى‏شود تا بتوان همه احكام و مرزهاى حقوقى را در چارچوب‏همين مصالح تفسير و تحليل كرد. روشن است كه در چارچوب‏معرفت‏شناسى دينى، اين امر يك كوتاه‏بينى آشكار است و پذيرفته نيست،و نتيجه‏اى جز گرفتار آمدن به چاه ويل تاويلات و توجيهات بى‏ريشه وخيالپردازيهاى بى‏منطق نخواهد داشت و شريعت مقدس، منابع و متون‏دينى و حتى نصوص ادله را تبديل به مومى نرم خواهد كرد كه به هر شكل وشمايلى درخواهد آمد، تا در دست چه «كسى‏» باشد و چه «فشارى‏» بر آن‏وارد شود; سازمان دفاع از حقوق بشر، كنوانسيون جهانى رفع تبعيض اززنان، اعلاميه حقوق بشر، نظم نوين جهانى، و معركه‏هايى از اين دست.
خلاصه سخن در اين اصل اينكه اسلام دينى است كه دنيا و آخرت، هردو را به گونه‏اى هماهنگ و در ربط با هم لحاظ و معرفى كرده است. اگر ماسعادت ابدى و جهان آخرت را به عنوان يك واقعيت و حقيقت‏بزرگ‏پذيرفتيم چنان كه غير از اين نيز نبايد و نمى‏تواند باشد، نمى‏توانيم تاثيراساسى آن در قوانين و احكام و مناسبات اجتماعى و روابط انسانها و ابعادمختلف زندگى را ناديده بگيريم. خاستگاه شريعت مقدس، انسان و جهانى‏است كه به آنچه اينك با چشم سر مى‏بينيم خلاصه نمى‏شود و آدمى، مرغ‏باغ «ملكوت‏» است كه چند روزى در آشيانه عالم «ملك‏» اتراق كرده است‏و هدايت و شريعتى كه به او داده شده است فقط دستمايه اين آشيانه نيست.
«ختامه مسك و في ذلك فليتنا فس المتنافسون‏». (45) .