نويسنده: معصومه طاهري
منبع: برگرفته از ماهنامه سوره - شماره35
نگاهي به پديده ي باربي
براي اين كه مدل رفتاري در جامعه اي پايدار و ماندني شود بايد در قالب و طرح يك مدل فرهنگي درآيد به صورتي كه تقريبا خود به خود توسط هر يك از اعضاي آن اجتماع پذيرفته و اجرا شود. كورت لوين در اين خصوص مي نويسد: «مدل فرهنگي تعامل بين فرد، جامعه و فرهنگ است كه شكل گيري اغلب مدل هاي رفتاري او را موجب مي شود و حتي عميق ترين و ژرف ترين پاسخ هاي عاطفي او را تعيين مي كنند. » يكي از مديران ارشد مؤسسه ي بين المللي مطالعات استراتژيك لندن در مقاله اي كه اخيرا در مجله آمريكايي نيوزويك منتشر شده است به صراحت عنوان نموده «براي اين كه جهان غرب دشمنانش را شبيه خود كند و آن ها را از پاي درآورد بايد با استراتژي دو گانه مهار و آلوده سازي فرهنگي وارد عمل شود. » در واقع از اين حربه نرم به صورت غير مستقيم و نامرئي به تغيير و استحاله ي فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و سياسي ملت ها مي پردازند. ابزاري كه به زعم پروفسور مولانا، زنجيره هاي بردگي فرهنگي بر پاي ملت هاست. يكي از اين ابزارها كه به وفور در اشكال و صور مختلف در دسترس همگان به خصوص كودكان و نونهالان است عروسك باربي نام دارد؛ عروسكي زيبا و شكيل كه نماد و شاخص زندگي و سبك غربي به ويژه آمريكاست. مانكن سرباز ناتوي فرهنگي كه به عنوان بهترين و مؤثرترين وسيله اشاعه فرهنگ اومانيستي و سوداگرانه آمريكايي و آلوده سازي فرهنگ بومي كشورهاست، و در عين حال به راحتي در اختيار كودكان قرار مي گيرد، زيرا از منظر روان شناسي در اين سن به دليل شكل نگرفتن شخصيت كودك و سادگي طرحواره هاي ذهني او الگوپذيري بسيار بالاست. در اين دوران آموخته ها بادوام تر و پايدارترند و بيشترين اثر را در زندگي آتي كودكان دارند. از طرفي عروسك براي دختر بچه ها داراي نقشي تربيتي است و از طريق آن مي توان مدل لباس و ساير وسايل مورد نياز دختران و حتي زنان را به صور مختلف توليد و به فروش رساند. بنابراين هر آن چه در تمدن غرب به ويژه آمريكا توليد و عرضه شوند قبلا ذائقه و احساس آن در مصرف كنندگان به وجود آمده است.
اين چيزي است كه شايد بتوان از آن به عنوان مهندسي فرهنگي در عرصه مصرف گرايي تعبير كرد.
آنچه كه امروز در اكثر خيابان هاي شهرهاي بزرگي چون تهران، اصفهان و شيراز ... مي بينيم باربي هايي متحرك و شبيه به هم هستند. آنان براي اين كه از قطار مد روز عقب نمانند به هر قيمتي خود را به شكل اين عروسك آمريكايي درآورده اند و وقتي كسي به آن ها مي گويد باربي! آن قدر ذوق زده و خوشحال مي شوند كه گويي به انتهاي آرزوي خود رسيده اند و همان باربي معروف شده اند. متأسفانه در اين قضيه هر چند باربي را به نام عروسك بچه ها مي شناسيم اما زنان و مادراني هم وجود دارند كه به دنبال خودنمايي در اين ماراتن مد هستند، البته نه فقط لاغري، چشمان آبي و صورت بلوند باربي، كه وسايل جانبي او هم در اشكال گوناگون استفاده مي شود. باربي عروسكي كه به راحتي تمام دنيا از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب را با چهره دوست داشتني و زيباي خود مطابق با سلايق و علايق مردم آن كشور فتح كرده و بدون هيچ گونه زحمت و دردسري به تخليه فرهنگ بومي و آلوده سازي آن مي پردازد، متأسفانه در كشور ما نيز در اشكال مختلف به فروش مي رسد. در واقع از زماني كه به فرمان امام خميني (ره) درها را به روي آمريكاي جنايتكار بستيم تا جامعه آزادي خواه ايران را از تعرض و تعدي فرهنگي سامري هزاره خودمان مصون نگاه داريم او جسورانه از پنجره وارد شد و ميني گوساله خود را به هر ترتيب كه بود روانه جامعه اسلامي ما كرد. اما به راستي منشأ اين ويروس مهلك و خطرناك فرهنگي از كجاست؟ ! الگوي دختران جوان و نوجوان ما و ديگر ملل دنيا چگونه شكل گرفت و فلسفه موجوديتش چه بود؟
باربي چگونه پديد آمد؟
كمپاني «متل» در سال 1945 توسط زوج هندلرومت، در ايالت كاليفرنياي جنوبي آمريكا تأسيس شد. اين شركت كه به دنبال سودآوري بود، ابتدا به توليد قاب عكس، بعد مبلمان منزل و اسباب بازي روي آوردند. با همكاري كلوپ ميكي موس تبليغات تلويزيوني وسيع و گسترده اي در اين زمينه داشتند. به دليل اين كه دخترشان باربارا به عروسك علاقه زيادي داشت بر آن شدند تا با كمپاني آلماني توليد عروسك «لي لي» قراردادي ببندند و بعد از مدتي امتياز اين عروسك را از آلمان خريده و از روي اسم دخترشان نام آن را «باربي» گذاشتند و به اين طريق باربي متولد شد و در واقع سناريوي تسخير فرهنگي شكل گرفت. در ابتدا باربي با قيمت دو دلار فروخته مي شد اما در حال حاضر با قيمت تقريبي چهار هزار و پانصد دلار است. طرح تغييرات باربي به عهده جك رايان است كه در پنتاگون طراح موشك هاي اسپارو و هاوك است. او به خاطر تخصص و استعداد فوق العاده اش در شناخت فرم و هيكل زنان در كمپاني متل استخدام شد. بعد از مدتي عروسك پسرانه با موهاي قهوه اي و لباس هاي شيك به نام «كن» برگرفته از اسم پسر آقاي هندلر، رئيس كمپاني، توليد و به عنوان دوست پسر باربي معرفي شد، اما اين كافي نبود باربي بايد به جاهاي ديگري نيز نفوذ مي كرد، لذا باربي با رنگ پوست قهوه اي به نام «كريستين» براي بچه هاي سياه پوست و «كي يرا» باربي ژاپني و چيني براي تسخير فرهنگ بيش از يك ميليارد زرد پوست و يا «ترزا» براي بچه هاي آمريكاي لاتين و انواع ديگر و نژادهاي مختلف به جمع دوستان باربي اضافه شد. در راستاي تبليغ و ترويج عروسك باربي، فروش اقلام گوناگون اسباب بازي هاي جانبي و تكميلي، با سرعت روزافزوني بالا گرفت. از پازل ها، اسباب بازي هاي الكترونيكي، لوازم التحرير، مواد آرايشي و تزييني ... تا خوردني هاي فانتزي چون شكلات، آدامس و ...
در سال 2001 عروسك باربي با ورود در اولين فيلم كامپيوتري خود به نام «فندق شكن» وارد مرحله تازه اي شد. از آن به بعد بيش از پانصد بار در نقش ها و شخصيت هاي مختلفي اعم از انيميشن، مستهجن و سكسي عرض اندام نمود. باربي پرستار، باربي پزشك، باربي معلم، باربي ارتشي با وسايل مربوط به حرفه مربوطه هر روز در بازارهاي جهاني به فروش مي رسيد. البته هر بار به فراخور زمان و تنوع مدها، باربي نيز به روزتر مي شد. در طي چهل سال گذشته باربي حتي وارد عرصه سياسي شده است. در انتخابات ايالتي، جنگ ويتنام، گرانادا، پاناما در انتهاي جنگ سرد باربي چون سربازي حضور همه جانبه داشته است در طي سال هاي اخير - به دنبال تهاجم آمريكا به عراق و يا پس از واقعه يازدهم سپتامبر - باربي با پوشيدن لباس نظامي به تحريص افكار عمومي ضد تروريسم وارد عرصه اجتماعي و سياسي شد. باربي به روح آمريكايي بدل شده است. مهم ترين نقش فرهنگي باربي تأثيرگذاري و ارائه خط مشي به دختران و زنان در تمام دنياي تحت سيطره خود است تا با او همذات پنداري كنند. اندام باربي، آرايش باربي، مدل موي باربي، كفش باربي و حتي وقيحانه تر آموزش مسائل جنسي و غيراخلاقي توسط اين عروسك آمريكايي كه ديگر نقش يك عروسك ساده را ايفا نمي كند؛ حتي به قدري دختران متشبه به باربي شده بودند كه براي اين كه اندامشان خراب نشود تمايل به ازدواج و بارداري نداشتند، براي همين منظور باربي باردار وارد بازار شد تا خود بچه ها او را زايمان كنند و در نهايت همه چيز با برنامه ريزي و استراتژي كامل و جامع صورت گرفته است. اين شواليه ي فرهنگي به راحتي شيوه هاي تربيتي و مهار دختران سراسر دنيا را به دست گرفته تا مطابق با گزاره هاي آمريكايي آن ها را پرورش دهد. باربي برخلاف ساير عروسك ها تداعي گر عروسكي براي بچه ها نيست و چهره بچگانه ندارد بلكه يك زن جوان با فاكتورهاي آمريكايي است. اين سرباز فرهنگي به گونه اي نرم و نامحسوس به تخريب فرهنگ ها مي پردازد، لذا مي بايست براي مقابله با آن تمهيداتي بنيادين و عملياتي انديشيد.
آنتي باربي
اخيرا جوامع مختلف براي دفاع و مقابله با هژموني باربي و صيانت از فرهنگ بومي و ملي خود اقدام به ساخت و توليد آنتي باربي هايي كرده و با وجود صرف هزينه هاي زياد نتوانسته اند اين ابرعروسك فرهنگي را از پاي درآورند و متحمل شكست شدند. از جمله عروسك انگليسي به نام «سيندي» كه در اين نبرد فرهنگي نابود شد. در كشور خودمان «دارا و سارا» به عنوان عروسك هاي ملي با نژاد آريايي و اسلامي نمونه ديگري از آنتي باربي هاي توليدي هستند كه متأسفانه به دلايل متعددي موفق به مقابله با اين سرباز ناتوي فرهنگي نشدند، بلكه هزينه سنگيني را نيز به سپاهيان فرهنگي مان تحميل كردند. به محض اين كه دارا و سارا در بازارهاي داخلي و كشورهاي همسايه با استقبال خوبي مواجه شدند. اربابان زر و زور كه در صدر اين جنگ فرهنگي هستند، سرباز خود را با بيش از هشتاد نوع لباس محلي و قومي به وفور وارد بازار كردند و با كمك شهرت و تبليغات پر رنگ و لعاب رسانه اي باز هم پيروز ميدان لقب گرفتند، اما چرا دارا و سارا شكست خوردند؟ چهره فيزيكي بچگانه و غير قابل ملموس دارا و سارا در برابر جذابيت و طبيعي بودن باربي و قيمت بسيار بالا حيطه عملكرد اين سربازان ايراني را محدود كرده بود. از طرفي، رسانه ملي در فيلم هاي مقبول عامه مردم تبليغ مستقيم يا غير مستقيم از آن ها نمي كرد در صورتي كه بايد اين نبرد كه مواجهه با ناتوي فرهنگي است را جدي بگيريم و با اجماع فكري نخبگان و كارشناسان فرهنگي خود را مجهز كنيم. لزوم ايجاد مهندسي فرهنگي در اين عرصه امري مهم و ضروري است. در پروسه فرهنگي بايد فراملي و بين المللي انديشيد، بازارهاي جهاني را هدف قرار داد و با برنامه و استراتژي وارد ميدان شد و دشمن را حتي در مقوله اسباب بازي كودكان، كوچك نشمرد. فراموش نكنيم استعمارگران هر بار در لباسي متفاوت عمل مي كنند و ايران و همسايگانش، متشكل از قوميت ها و هويت هاي متفاوت اند كه گاه در يك چارچوب ملي قرار گرفته اند. اما اين ديوار مرزها خود، آبستن تنش و اصطكاك هايي است كه دشمن آن را هدف قرار داده است و با اصطلاحات اصلي و فرعي ناسيوناليسم و غيره جدايي آن ها را پر رنگ تر مي سازد. اين مهم است كه پاشنه آشيل دشمن را بشناسيم و آگاهانه عمل كنيم، زيرا عروسك پرجذبه و زيباي باربي كه تاريخچه بيش از نيم قرن را در عقبه خود دارد توسط غول هاي رسانه اي دنيا و كارخانجات فرهنگ سازي حمايت مي شود، پس ما نيز بايد عروسكي با پشتوانه يك ميليارد و نيم مسلمان بسازيم تا توان مقابله در اين نبرد فرهنگي را داشته باشد.