بچه‌اي كه از روي ناآگاهي ممكن است به خدا كفر بورزد، بايد او را از راه‌هاي شايسته نهي كرد و با تربيت و تعليم صحيح و شايسته او را به راه راست هدايت كرد، گرچه بچه‌ها تا قبل از رسيدن به سن بلوغ تكليفي ندارند.
يكي از اساسي‌ترين مسايلي كه امروزه در محافل علمي و آموزشي جهان مطرح است، مسأله تربيت و پرورش انسان است. اسلام نيز با دارا بودن نظام تربيتي كارآمد، مربيان را به تربيت كردن صحيح افراد، فرا خوانده است. در قرآن كريم آمده است: "اي كساني كه ايمان آورده‌ايد، خود و خانوادة خويش را از آتش جهنم نگه داريد"(تحريم،6) حضرت علي‌در توضيح اين آيه مي‌فرمايد: خود و خانواده و فرزندان‌تان را تعليم خير دهيد و آنان را تربيت كنيد. (تا از آتش جهنم حفظ شوند)( الدرالمنثور، سيوطي، ج 8، ص 210، داراحيأ التراث العربي. )
هدف‌هاي تربيت
اهداف تربيتي را از ديدگاه اسلام مي‌توان به چهار دسته تقسيم كرد: هدف‌ها در رابطه با خود، در رابطه با آفريدگار خود، در رابطه با انسان‌ها و در رابطه با جهان به معناي عام و وسيع كلمه.
ـ در رابطه با خود، هدف، شناخت و سازندگي خويش است بر اساس ضوابط مذهب و مكتب به گونه‌اي كه حركتي به سوي رشد و تعالي داشته باشد.
ـ در رابطه با آفريدگار، عبوديت او و استقامت در راه به منظور تكميل و تكامل خويش است.
ـ در رابطه با انسان‌ها، غرض، برخوردي صحيح و سازنده با آن‌هاست به گونه‌اي كه حركتي كلي و در جهت سير به سوي هدف پديد آيد.
در رابطه با جهان، برخورد سازنده با حيوان، گياه و جهان به منظور بهره‌وري از آن‌ها جهت تكامل خويش است.
در راه رسيدن به اين غرض‌ها ضروري است همة جنبه‌ها به گونه‌اي موازي و متعادل پرورش يابند. در عين اين كه بدن را از راه غذا و ورزش رشد داده و ورزيده مي‌كنيم، لازم است عقل را هم از راه برهان و دليل ورزيده سازيم، جنبه‌هاي ديگر زندگي را هم مورد توجه قرار دهيم.( پرورش مذهبي و اخلاقي كودكان، دكتر علي قائمي، ص 17، انتشارات اميري و هاد. )
عوامل تربيت صحيح
در تربيت صحيح خود يا فرزند با هر كس ديگر، عواملي دخيل است. برخي از عواملي كه دين مقدس اسلام در تربيت صحيح به آن‌ها توجه كرده، عبارتند از:
1. تعقل، تفكر و تعلم; اين سه، حكم چراغ را براي انسان دارند و در قرآن كريم تأكيد زيادي بر آن‌ها شده است، "هَل‌ْ يَسْتَوِي الَّذِين‌َ يعْلَمُون‌َ وَ الَّذِين‌َ لاَ يَعْلَمُون;(زمر،9) آيا كساني كه مي‌دانند با كساني كه نمي‌دانند مساوي هستند؟!" و (زمر،20) و...
2. تقوا و تزكيه; اين عامل سبب پرورش اراده انسان شده و اراده را براي به كار بستن آماده مي‌كند. قرآن كريم به اين عامل در تربيت صحيح، تصريح كرده است; "اي اهل ايمان اگر از خدا پروا داريد، براي شما ]نيروي[ تشخيص ]حق از باطل[ قرار مي‌دهد; و گناهانتان را از شما مي‌زدايد و شما را مي‌آمرزد و خدا داراي بخشش بزرگ است".(انفال،29)
3. عبادت; عبادت، سبب تقويت عشق، علاقة معنوي و ايجاد حرارت ايماني در انسان مي‌شود، يعني همان‌طور كه ايمان خودش به نوبة خود منشأ عبادت، است، عبادت هم تقويت كنندة ايمان است. در متون اسلامي به تأثير متقابل ايمان و عمل در يكديگر اشاره شده است; "وَ أَقِم‌ِ الصَّلَوَة‌َ لِذِكْرِي‌َّ";(طه،14) و "إِن‌َّ الصَّلَوَة‌َ تَنْهَي‌َ عَن‌ِ الْفَحْشَآءِ وَ الْمُنكَرِ" (عنكبوت،45)
شهيد مطهري درباره اين عامل مي‌فرمايند: "اگر انسان علاقمند به تربيت خودش و فرزندانش به تربيت اسلامي هست و يا مي‌خواهد افرادي را تربيت بكند، واقعاً بايد به مسأله نيايش، دعا و عبادت اهميت بدهد". (تعليم و تربيت در اسلام، شهيد مطهري، ص 341، انتشارات صدرا. )
4. احياي شخصيت و كرامت نفس; انسان‌ها در زندگي، فعاليت‌ها، تلاش‌هاي روزمره و در جستجو و باورهايشان، آن احساس‌ها و اعتقادها و رفتارهايي را بر مي‌گزينند كه احساس مي‌كنند آنان را به درجه‌اي از اهميت و ارزش مي‌رساند. از ديدگاه اسلام، تربيتي سازنده محسوب مي‌شود كه انسان را متوجه ارزش‌هاي وجود و عزت نفس خويش كند. زيرا با وجود عزت نفس، انسان پيرامون خطا و معصيت نمي‌گردد; حضرت علي‌در اين‌باره مي‌فرمايند: "من كرمت عليه نفسه لم يهنها بامعصيه; كسي كه شخصيتش در نظرش ارزشمند گرديد، عزت نفس خويش را با خطا و معصيت خوار نمي‌گرداند".( غرر الحكم، ح شماره 3، 873. )
5. اظهار محبت; اظهار محبت، دوستي، رفاقت براي ارتباط مثبت با كودك و نوجوان در ايجاد زمينة گرايش آنان به خوبي بسيار مؤثر است; چنان كه قرآن كريم يكي از رموز موفقيت و جاذبة چشم‌گير پيامبر اكرم‌را نرم خويي، مهر و محبت آن حضرت نسبت به مسلمانان مي‌داند. "فَبِمَا رَحْمَة‌ٍ مِّن‌َ اللَّه‌ِ لِنت‌َ لَهُم‌ْ وَلَوْ كُنت‌َ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْب‌ِ لاَ نفَضُّواْ مِن‌ْ حَوْلِكَ; (آل‌عمران، 159) پس به ]بركت[ رحمت الهي، با آنان نرم خو ]پر مهر[ شدي، و اگر تندخو و سخت‌دل بودي قطعاً از پيرامون تو پراكنده مي‌شدند".
6. محبت اوليأ; مسأله ارادت و شيفتگي به يك شخصي كه مراتبي از كمالات انساني را طي كرده و در مسير بندگي خدا تجربه‌ها ديده و توشه‌ها اندوخته است و به تعبير بزرگان به مقام امامت و ولايت رسيده است، بالاترين و بزرگترين عامل در تغيير دادن انسان است. ارادت به بزرگان دين سبب الگو قرار دادن آنان، در كردارها، و باعث تغيير به وسيله لطف آنان مي‌شود; از اين رو است كه قرآن كريم پيامبر را به عنوان الگو براي جهانيان معرفي كرده است; "لَّقَدْ كَان‌َ لَكُم‌ْ فِي رَسُول‌ِ اللَّه‌ِ أُسْوَة‌ٌ حَسَنَة‌ٌ لِّمَن كَان‌َ يَرْجُوا اللَّه‌َ وَ الْيَوْم‌َ الاْ ?َخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّه‌َ كَثِيرًا;(احزاب،21) قطعاً براي شما در ]اقتدا به[ رسول خدا سرمشقي نيكو است: براي آن كس كه به خدا و روز بازپسين اميد دارد و خدا را فراوان ياد مي‌كند".
7. ازدواج; ازدواج مقدس، باعث دور شدن انسان از خودپرستي و خوددوستي و رو آوردن به غير دوستي شده و سبب دوري انسان از بسياري گناهان مي‌شود.
8. كار; كار از هر عامل ديگري اگر سازنده‌تر نباشد نقشش در سازندگي كمتر نيست. كار علاوه بر اين كه مانع روي آوردن به بسياري از گناهان مي‌شود، مانع افكار و خيالات شيطاني مي‌گردد. به همين جهت در اسلام به كار و نوع شغل اهميت فراواني داده شده است; "ملعون من القي كلّه علي الناس; هر كسي كه بيكار باشد و سنگيني ]اقتصادي[ خود را بر دوش مردم بيندازد ملعون است".( الكافي، كليني;، ج 4، ص 12، دارالكتب الاسلامية / ر.ك: تعليم و تربيت در اسلام، شهيد مطهري. )
در پايان، گفتني است، بهره‌گيري از اين عوامل، در تربيت، به ويژه تربيت كودك و نوجوان، نيازمند روش‌هاي مناسب است. اميدواريم كتاب‌هاي زير دراين زمينه مفيد باشد:
اسلام و تربيت، آيت الله اميني / گفتار فلسفي (تربيت كودك و نوجوان) / تربيت فرزند از نظر اسلام، حسين مظاهري و...