انديشمندان ديني دو پاسخ به اين پرسش داده اند:
الف) بهشت و دوزخ در باطن و درون اين جهانند. ما آسمان و زمين را با چشم خود مىبينيم، اما عوالمى را كه درون اين جهان قرار دارند، نمىبينيم. اگر ديد و درك ديگرى داشتيم، مىتوانستيم آن را ببينيم. آيه «كلا لو تعلمون علم اليقين» گواه اين حقيقت است.
ب) عالم آخرت و بهشت و دوزخ، چيره بر اين عالم است و اين جهان درون آن قرار گرفته است، درست همانند جنين كه درون شكم مادر است. اگر مىبينيم قرآن مىگويد: وسعت بهشت به اندازه وسعت آسمانها و زمين است، به خاطر آن است كه انسان چيزى وسيعتر از آسمان و زمين نمىشناسد تا مقياس سنجش قرار داده شود.(1) بنا به مفاد آيه معراج(2) كه محل ملاقات پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) را با جبرئيل در نوبت دوم بيان مىكند: «جنه المأوى» يا بهشت در جوار «سدره المنتهى» قرار دارد. از ابن عباس مفسر بزرگ قرآن كه معلومات تفسيرى خويش را از پيامبراكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) و اميرالمؤمنين(عليه السلام) اخذ كرده، در مورد سدره المنتهى سؤال شد، پاسخ داد:(3) سدره نقطه نهايى تكامل علمى كيهانشناسى است. پيش روى دانشمندان فلك شناس تا آنجا ادامه دارد و از آن جا به بعد كسى جز ذات اقدس الهى آگاهى ندارد.« اگر محل استقرار بهشت و جهنم زمين باشد، به گواهى آيات كثيرى، زمين غير از كره زمين فعلى است، زيرا اولاًّ: پيش از بر پايى قيامت، نظام جهان از زمين گرفته تا آسمانها، سيارات و ستارگان و كهكشانها متلاشى مىشوند و هم چون ذرات گرد و غبارى درخواهند آمد. ثانياً: بهشت آن قدر گسترده است كه تصور آن براى انسان مقدور نيست. خداوند جهت آشنايى و نزديك نمودن ذهن آدمى با اصل واقعيت مىفرمايد: «پهنا و گستردگى بهشت به وسعت همه آسمانها و زمين است».(4) منظور از آسمانها، همه كرات و سيارات و ستارگان و كهكشانهاى شناخته شده و ناشناخته است كه برخى از آنها ميلياردها سال نورى با زمين فاصله دارند و اين همه گستردگى فقط مربوط به آسمان اول است، چون از آيات قيامت بر مىآيد كه هيچ يك از اين آسمانها به ديگرى راه ندارند و تنها در روز رستاخيز گشوده و مفتوح مىگردند».(5)
پى نوشتها:
1 - تفسير نمونه، ج 3، ص 95.
2 - و لقد راه نزلة «اخرى عند سدرة المنتهى، عندها جنّة المأوى سوره نجم، آيات 13 و 14 و 15.
3 - جلال الدين سيوطى، الدر المنثور، ج 7، ص 572.
4 - آل عمران(3)، آيه 133.
5 - بى آزار شيرازى، گذشته و آينده جهان، چاپ و انتشارات بعثت.