ظاهراسئوال اينست كه چرا مابااناالحق گفتن فاصله داريم يعني چراچون عارف فرياداناالحق سرنمي دهيم تاازراه فناي درخدااورابشناسيم ؟درجواب بايدگفت مانه خودراشناخته ايم ونه خدارا.اگرماواقعابيابيم يابفهميم كه مانسبت به خداوندمانندپرتوي ازخورشيدنسبت به خورشيدهستيم كه وجودمان وحياتمان وابسته به اوست وتااومددكندمازنده ايم والاعدم مي شويم آنگاه اگراين مسئله باعمق وجودحس شدخودرافاني درحس مي دانيم وچون فاني شديم ديگرازخودچيزي نداريم وهمه چيزرااومي بينيم وآنگاه فريادمي زنيم كه غيرحق هيچ نيست ومن تنهارشحه اي رشحات وپرتوي ازپرتوهاي وجوداويم.

يكي از گام‏هاي نخستين در راه اصلاح نفس وتهذيب اخلاق و پرورش ملكات والاي انساني، خودشناسي است. انسان از طريق خودشناسي به كرامت نفس و عظمت خلقت بزرگ الهي و اهميت روح آدمي كه پرتوي از انوار الهي است، (1)پي مي‏برد واز همين راه خالق خويش را شناخته و مسير عبوديتش را طي مي‏نمايد.

امام علي (ع) فرمود: "من عرف نفسه فقد عرف ربه؛ كسي كه خود را بشناسد، تحقيقا پروردگارش را مي‏شناسد".(2)

تفسير هايي كه براي اين حديث شريف شده است، منظور از خودشناسي را روشن مي‏سازد:

1 - اين حديث شريف اشاره به برهان نظم است؛ يعني هر كس شگفتي‏هاي ساختمان روح و جسم خود را بداند و به اسرار و نظامات پيچيده و حيرت‏انگيز اين اعجوبه خلقت پي برد، راهي به خدا به روي او گشوده مي‏شود، زيرا نظم عجيب و آفرينش شگفت‏انگيز نميتواند از غير مبدأ عالم و قادر سرچشمه گرفته باشد.

بنابر اين شناختن خويش سبب معرفه اللَّه است. اگر در تمام جهان، موجودي جز يك انسان نباشد، و در تمام وجود اين انسان چيزي جز يك چشم يا يك گوش نباشد ،همان براي شناخت ذات پاك خداوند و علم و قدرت او كافي است، چر كه ساختمان اين‏ها به قدري ظريف و پيچيده و دقيق و حساب شده است كه هيچ عقلي باور نمي‏كند مصنوع تصادف يا طبيعت كور وكر باشد، بلكه در هر مرحله از مطالعه آن، به نشانه جديد و تازه‏اي از علم و قدرت آن صانع حكيم برخورد مي‏كنيم، از ميان صدها ويژگي و ريزه كاري عضو بينايي يعني چشم، كافي است به چند موضوع توجه كنيم تا بدانيم، چه غوغايي در آن بر پا است:

الف) عدسي متغير؛

معمولا چشم را به دوربين فيلم برداري تشبيه مي‏كنند، در حاليكه پيشرفته‏ترين دوربينهاي عكاسي دنيا در مقابل چشم انسان بازيچه‏اي بيش نيست، چرا كه همه آن‏ها داراي عدسي ثابتي هستند كه براي عكس برداري از صحنه‏هاي مختلف، بايد به وسيله فيلم بردار دائما تنظيم و كنترل شون، ولي عدسي چشم كه درست پشت مردمك قرار گرفته، دائما به طور خودكار تغيير شكل مي‏دهد. گاه قطر آن بسيار كم"1/5 ميلي متر" و گاه چندان زياد مي‏شود كه به "8 ميلي متر" بالغ مي‏گردد و به آن اجازه مي‏دهد كه از صحنه‏هاي بسيار دور و بسيار نزديك عكس برداري كند.

ب) طبقات هفتگانه چشم؛

چشم عمدتا از هفت پرده يا هفت طبقه تشكيل شده است كه به نام "صلبيه" (سفيدي چشم)، "عنبيه، "مشيميه"، "جليديه"، "زلاليه"، زجاجيه" و "شبكيه" ناميده مي‏شود كه هر كدام ساختمان مخصوص به خود و وظيفه ويژه‏اي بر عهده دارد كه شرح آن به درازا مي‏كشد. همين قدر كاف است كه بدانيم كم‏ترين دگرگوني در آن‏ها مايه اختلال بينايي مي‏گردد. البته در پشت شبكيه، اعصاب بينايي است كه از آن جا منظره هايي كه روي شبكيه افتاده به مغز مخابره مي‏شود.

و) حساسيت در برابر نور؛

تنظيم نور براي فيلم برداري و عكاسي يكياز مشكل‏ترين كارهاي است، و بسيار مي‏شود كه گروهي از متخصصان مأمور اين كار مي‏شوند، در حالي كه چشم با تغيير دادن حساسيت خود در برابر نورهاي كم و زياد قادر است از صحنه‏هاي مختلف در نور بسيار قوي و نور بسيار ضعيف عكس برداري دقيق و جالب كند.(3) براي مطالعه بقيه شگفي‏هاي چشم و بقيه اعضاي بدن به نشاني كه در پاورقي آمده مراجعه فرماييد.

2 - ممكن است حديث اشاره به برهان "وجوب و امكان" داشته باشد، چرا كه اگر انسان دقت در وجود خويش كند، مي‏بيند وجودي است از هر نظر وابسته و غير مستقل ، علم و قدرت و توانايي و هوشياري و سلامت بالاخره تمام هستي او وجودي است غير مستقل و نيازمند كه بدون اتكا به يك وجود مستقل و بي نياز، يك لحظه امكان ادامه بقاي او نيست. هر كس خود را به اين ويژگي بشناسد، خدا را خواهد شناخت، چرا كه وجود وابسته بدون وجود مستقل غير ممكن است. قرآن مي‏فرمايد: "اي مردم! شما (همگي) نيازمندان به خدا هستيد. تنها خدا است كه بي نياز و شايسته هر گونه حمد و ستايش است".(4)

3 - حديث مي‏تواند اشاره به برهان "علل و معلول" داشته باشد. براي اين كه انسان هرگاه در وجود خويش كمي دقت كند، مي‏فهمد رو ح و جسم او معلول علت ديگير است كه او را در آن زمان و مكان خاص به وجود آورده است. هنگامي كه به سراغ علت وجود خويش مثلا پدر و مادر مي‏رود، باز آن‏ها را معلول علت ديگر مي‏بيند، همين طور تا بالاخره عقل حكم مي‏كند كه همه اين علت‏ها نيازمند بايد به علتي برسند كه واجب الوجود است و نيازمند علت ديگري نيست، و او خداي سبحان است.

4 - حديث مي‏تواند اشاره به برهان "فطرت" باشد، يعني هر گاه انسان به زواياي قلب و اعماق روح خود پي ببرد، نور الهي و توحيد كه درون فطرت او است، بر او آشكار مي‏شودو از معرفه النفس به معرفه اللَّه مي‏رسد، بي آن كه نيازي به دليل و استدلال باشد.

اين همان مطلبي است كه اميرالمؤمنين (ع) در نخستين خطبه نهج البلاغه به آن اشاره كرده است: "نهايت ايمان خالصانه به خداوند آن است كه وي را از صفات ممكنات پيراسته بدانند".(6)

6 - حديث ممكن است اشاره به فقر وجودي انسان باشد كه طبعا وابسته به وجود غني مطلق دارد. وجودي كه از هر جهت فقير و محتاج است، طبعا فرياد مي‏زند كه من به غني علي الاطلاق وابسته‏ام.

نتيجه: مقصصود از خودشناسي عبارت است از تفكر و مطالعه در خلقت و صفات و كارهاي جسم و جان و روح و روان خويشتن مانند تدبر در نظم حاكم بر بدن، نيازمند بودن، مخلوق و معلول بودن، كمال خواهي كه تفكر در هر يك از موارد راهي است براي خداشناسي، افزون بر اين وقتي انسان خود را شناخت، مي‏فهمد كه سعادت و شقاوتش در چيست و با انتخاب راه سعادت خوشبختي خود را فراهم مي‏نمايد.

پي نوشت‏ها:

1 - حجر (15) آيه 29.

2 - غرر الحكم ،ج 5، ص 194، ماده عرف.

3 - ناصر مكارم شيرازي، پيم قرآن، ج 2، ص 437.

4 - فاطر ( ) آيه 15.

5 - ناصر مكارم شيرازي، اخلاق در قرآن، ج 1، ص 328 - 330.

6 - نهج البلاغه فيض الاسلام، خطبه 1، ص 14.