پاسخ در چند محور ارائه مي شود:

1. مرحوم صدوق در امالي مي گويد: وقتي رسول خدا(صلّي الله عليه و آله وسلم) به معراج رفت عبورش به يك پيرمرد كه در زير درختي نشسته بود افتاد، و ديد كه در اطراف او كودكاني جمع هستند، رسول خدا از جبرئيل پرسيد اين پيرمرد كيست؟ جبرئيل در جواب گفت: اين شيخ كهن سال ابراهيم خليل پدر شماست. حضرت پرسيد اين كودكان كه در اطراف جمع اند چه كساني هستند؟ جبرئيل گفت: اينها اطفال مؤمنان اند كه حضرت ابراهيم مشغول تغذيه به آنها است.(1) و در روايتي ديگر آمده: «ان اطفال شيعتنا من المؤمنين تربيهم فاطمه(عليها السّلام ) (2) يعني كودكان شيعيان ما كه مؤمنان هستند تحت تربيت حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) قرار مي گيرند.

بر اساس اين گونه روايات انسانهايي كه در كودكي از دنيا مي روند بر اساس جريان تكاملي برزخي (يعني آن كه انسان در عالم برزخ نيز به نحوي از نظر معنوي تكامل پيدا مي كند و از نظر روحي كامل تر مي شود) تحت تربيت انسان كامل قرار دارند و طبيعي است كه در عالم برزخ بر اساس آن دو روايت آنها از نظر روحي و معنوي پرورش مي يابند از نظر معرفت كامل مي شوند. بنابراين گرچه ممكن است به لحاظ سن و سال به همان سن كه مرده اند محشور خواهند شد اما از نظر معرفتي و شناخت حقايق بالغ و كامل خواهند بود. چون بالاخره تحت تربيت انسان كامل به طور يقين معرفت كامل نصيب آنها خواهند شد. و اين كه در روايت آمده است: پيامبر اكرم«صلي الله عليه وآله وسلم» ديدند كه حضرت ابراهيم مشغول تغذيه آن كودكان است) بي ترديد مراد تغذيه جسماني نيست چون در عالم بعد از مرگ خبري از تغذيه جسماني كه موجب رشد جسمي انسان بشود و همانند دنيا انسان از نظر بدن بزرگ تر شود مطرح نيست. چون آنجا چنين مسايلي مطرح نيست پس مراد از آن (تغذيه) همان تغذيه معنوي و معرفتي خواهد بود.

2.نكتة ديگر آن است كه با كودكان در قيامت چگونه برخورد خواهد شد؟ در اين باره قبل از هر چيز بايد چيزي را گفت كه خود پيامبر فرموده است چون در روايتي آمده: سئل رسول الله « صلّي الله عليه و آله وسلم » عن الولدان و الاطفال فقال: الله اعلم بما كانوا عاملين(3) يعني از پيامبر خدا دربارة بچه ها و كودكان پرسيده شد، حضرت فرمود:‌خدا فقط خود مي داند كه با آنها چگونه رفتار مي كند. و جالب است كه زراره مي گويد: از امام صادق « عليه السّلام » دربارة اطفال كه قبل از بلوغ مي ميرند سؤال كردم. حضرت همان حديث بالا را از پيامبر « صلّي الله عليه و آله وسلم» مطرح كرد، بعد فرمود: مراد رسول خدا آن است در اين باره از سؤال و پرسش خودداري كنيد و چيزي نگوييد و علم آن را به خداوند واگذاريد.(4) بنابراين با توجه به اين گونه روايات علم اين گونه امور بهتر است به خداوند واگذار شود و هيچ كسي به طور روشن نمي تواند پاسخي را در اين باره ارائه دهد. اما در اين جا تنها به برخي احاديث كه به نحوي نه چندان روشن مطالبي را در اين باره مطرح كرده اشاره مي شود.

-* در بعضي روايات آمده حضرت ابراهيم و همسرش ساره عهده دار تربيت و رسيدگي به اولاد مؤمنين هستند و آنها را از درختي در بهشت كه مانند پستان هاي گاو پستان دارد شير و غذا مي دهند. وقتي قيامت فرا رسيد اين اطفال را لباس پوشانيده و به عطرها معطر مي كند و به عنوان هديه آنها را به پدرانشان مي سپارند و اين كودكان همراه پدران شان در بهشت زندگي مي كنند.(5)

-*در برخي روايات آمده كه آن اطفال تحت تربيت فاطمه زهرا قرار مي گيرند(6) و مرحوم مجلسي در مقام جمع اين اخبار مي گويد: شايد مراد اين باشد كه برخي بچه ها به تناسب معنويت پدر و مادرشان به فاطمه زهرا و برخي به ساره همسر ابراهيم سپرده مي شود يا اين كه اول به حضرت فاطمه سپرده مي شود بعد ايشان به ساره مي سپارد.(7)

-*در چندين روايت اين مسئله مطرح شده (بدين تفاوت كه در بعضي روايات سخني از اطفال كفار است و در برخي مطلق آمده) كه در قيامت براي كودكان نابالغ و كساني كه در دنيا گرفتار نارسايي هاي فكري و ذهني اند و يا كساني كه در عصر فترت بوده اند زماني كه حجت و پيامبري نبوده مثل فاصله زمان حضرت عيسي و پيامبر اسلام ) در قيامت آتشي افروخته مي شود و به آنها دستور داده مي شود كه داخل آتش بروند. كساني كه از دستور پيروي كرده و داخل آتش شوند آتش بر آنها گلستان مي گردد و افرادي كه تمرد مي كنند به آنها گفته مي شود كه چون از حكم حق تمرد نموده ايد پس معصيت كرده ايد و بايد كيفر ببينيد.(8) از اين گونه روايات بدست مي آيد كه با كودكان نه بر اساس عالم ذر بلكه بر اساس برنامه عالم دنيا و عالم تكليف رفتار مي شود. يعني در همان عالم آخرت كه عالم تكليف هم نيست براي آنها تكليف و امتحاني گذاشته مي شود اگر از عهده عمل برآمدند به بهشت وگرنه به جهنم مي روند. (تفصيل اين بحث را در مناب پاياني جستجو كنيد). از آنچه با استناد به روايات مطرح شد بخوبي معلوم مي شود گرچه از بسياري موارد براي همگان نامعلوم است و جزئيات مسئله براي كسي روشن نيست جز آن كه در روايات آمده و برخي روايات در اين باره مطرح شد كه از آن نحوة رفتار با كودكان تا حدودي معلوم مي شود.

براي مطالعة بيشتر:

1.سيد محمد حسيني تهرني، معادشناسي، ج 3، ص 119، نشر حكمت سال 1403 ق.

2. مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، ج 5،‌باب 13، نشر مؤسسة الوفاء بيروت، 1403 ق.

3.ناصر مكارم، پيام قرآن، ج 6،‌نشر دارالكتب الاسلاميه، تهران، 1377 ش.

پي نوشته ها:

(1). صدوق، امالي، مجلس 69، حديث 2، ص 451، نشر كتابفروشي

اسلاميّه، تهران، 1380 ق.

(2).مجلسي ، بحارالانوار، ج 6،‌باب 8، حديث 34، ص 229 نشر دار احياء

التراث العربي، بيروت، 1403 ق.

(3). مجلسي، بحارالانوار، ج 5، باب 13، حديث 10، ص 292 نشر پيشين.
(4). همو، حديث 11.

(5). مجلسي، بحارالانوار، ج 5، باب 13، حديث 18، ص 293 نشر پيشين.

(6). همو، حديث 17.

(7). همو، ص 294.

(8).مجلسي، بحارالانوار، ج 5، باب 13، حديث 14، ص 293، حديث 15، ص 293، حديث 22، ص 295، نشر پيشين