براى بررسى اين مسأله توجه به چند نكته ضرورى است: الف) عوامل دخيل در بررسى و پاداش عمل در قيامت. ب) اقسام كافران و چگونگى محاكمه آنها در قيامت.
الف ) ارزش اعمال آدميان به دو عامل بستگى دارد و فقدان هر يك از آنها عمل را فاقد ارزش مىسازد. آن دو عامل عبارت است از:
1) حسن فعلى. يعنى نيكو بودن ذات عمل. مانند راستى ايثار و...
2) حسن فاعلى. يعنى انجام عمل بر اساس انگيزهاى نيكو و صالح. بنابراين نه تنها كافران بلكه اگر درميان مسلمانان نيز كسى عمل بسيار خوبى را با انگيزههاى نادرست انجام بدهد قابل تحسين و ستايش و پاداش نيست. مثلا اگر كسى نسبت به يتيمى خدمات بسيار ارزندهاى انجام دهد و سپس روشن شود كه وى از اين امور مقاصد نادرستى داشته نه تنها تمجيد نمىشود بلكه چه بسا مورد ملامت و سرزنش نيز قرار گيرد. از طرف ديگر حسن فاعلى دايره وسيعى دارد و منحصر به انگيزهها نيست. بلكه شامل ابعاد اعتقادى فرد نيز مىشود.
بر اين اساس اعمال كافران قبول نمىشود و هيچ منافاتى با عدل الهى نيز ندارد. زيرا آنان اولاً به خاطر انكار ربوبيت حضرت حق و يا ساير ضروريات و اصول دين، مستحق عقابند. ثانيا، آنان اعمال نيك را به قصد رضاى الهى و اطاعت امر او به جا نياوردهاند تا استحقاق ثواب و پاداش الهى را داشته باشند. اما در عين حال خداوند كافرانى را كه اعمال نيك انجام دادهاند با لطف خود پاداش مىدهد. بدين صورت كه در دنيا براى آنان جبران مىكند و پاداش دنيوى (مثل بهرهمندى از سلامتى و سعه رزق و...) مىدهد و يا از شدت عذاب اخروى آنها كاسته مىشود. البته بايد توجه داشت كه كفار نيز اقسامى دارند از جمله:
1) كفارى كه جاهل قاصرند و نتوانستهاند راه حقيقت و ايمان را - آن چنان كه بايد - دريابند و از همين رو در كفر خود فروماندهاند. اين گروه در قرآن «مرجون لامر الله» معرفى شدهاند و بعيد نيست نسبت به اعمال صالح خود - در صورتى كه با انگيزههاى خائنانه همراه نباشد و مثلا بر اساس عواطف پاك انسانى و نوع دوستى باشد - به گونهاى متناسب حالشان پاداش داده شوند.
2) دسته ديگر معاندان و مكابران حق ستيزند. يعنى كسانى كه راه حق برايشان آشكار بوده يا مىتوانستند به خوبى آن را باز شناسند و ايمان آورند ولى در برابر راه خدا از روى عمد و علم به مبارزه و پيكار برخاسته و بر گمراهى خود تعصب و لجاجت ورزيدهاند. اين گروه به كلى حسن فاعلى را از دست دادهاند و گرفتار چنان ظلم عظيمى گشتهاند كه هيچ عمل نيكى برايشان سودمند نيست. از اين رو قرآن مجيد درباره آنان مىفرمايد: «فلانقيم لهم يوم القيامة وزنا؛ در قيامت براى آنان ميزان سنجش كردار قرار نمىدهيم» كهف، آيه 105). زيرا وضع آنان بدتر از آن است كه اين اعمال جزئى برايشان سودمند افتد.
پاورقي:
1- يوسف / 90.
2- برگرفته از تفسير نمونه، ج 10، ص 313.