قرآن كريم انسان ها را به دعا و نيايش دعوت كرده وفرموده است: (و قال ربكم ادعونى استجب لكم ان الذين يستكبرون عن عبادتى سيدخلون جهنم داخرين)(1); پروردگار شما گفته است مرا بخوانيد تا (دعاى) شما را اجابت كنم. همانا كسانى كه از عبادت من تكبر مى ورزند, به زودى با ذلت و خوارى وارد دوزخ مى شوند.

علاوه برآيات متعدد قرآن, در روايات معصومين(عليهم السلام) نيز به اهميت والاى نيايش اشاره هاى زيادى شده است.

پيامبر اسلام(صلي الله عليه واله وسلم) دعا را عين عبادت(2) و على(عليه السلام) آن را كليد نجات و كاميابى و گنجينه رستگارى(3) و امام صادق(عليه السلام) آن را محبوب ترين كارها نزد خداوند در زمين معرفى كرده است.(4)

بيا تا برآريم دستى زدل        كه نتوان در آورد فردا زگل

بر آرد تهى دست هاى نياز    ز رحمت نگردد تهيدست باز

دعا داراي آداب ،شرايط و مقرراتي است كه در صورت رعايت آن توسط عبد و همچنين مطابقت آن با حكمت و مصلحت الهي، به طور قطع به اجابت خواهد رسيد.

شرايط دعا

و براى هر دعا كننده‏ شرايط و آدابى است كه رعايت آن باعث اجابت و نورانيت نفس او مي شود.

آن شرايط عبارتند از:

1- براى دعاى خود اوقات و حالات شريف و مكانهاى متبرك و داراى شرف و حرمت را انتخاب كند، 2- با طهارت دعا كند، 3- رو به قبله باشد، 4- دستهاى خود را بالا كند به نحوى كه زير بغل او نمايان شود، 5- و آواز خود را بلند نكند بلكه ميان جهر و اخفات باشد، 6- در دعا از روى تكلف سجع بكار نبرد و عبارت پردازى نكند، 7- در نهايت تضرع و خشوع و خشيت باشد، 8- به اجابت دعاى خود اطمينان و يقين داشته باشد و در اميد خود صادق باشد، 9- در دعا اصرار و الحاح نمايد و سه بار تكرار كند، 10- دعا را با ذكر و ثنا و تمجيد او آغاز كند، [و بر پيغمبر و آل او صلوات فرستد]، 11- توبه كند و مظلمه‏هاى بندگان كه بر گردن اوست ادا كند، 12- به ام همت و انديشه خود رو به خدا آورد و از غير او قطع اميد كند، كه اين سبب اجابت دعاست، 13- خوراك و پوشاك او از حلال باشد، و اين نيز از شرايط عمده است، 14- حجت را نام برد، 15- در دعا ديگران را نيز شريك سازد، 16- هنگام دعا گريه كند، كه اين نيز از آداب عمده است، 17- دعا را تأخير نيندازد و پيش از احتياج دعا كند، 18- و در حاجات خود بر غير خداى تعالى اعتماد نكند.

امام صادق عليه السلام فرمود: «آداب دعا را نگاهدار و بجا آور، و نظر كن كه را مى‏خوانى، و چگونه مى‏خوانى، و براى چه مى‏خوانى، و عظمت و كبرياى خدا را به خاطر آر، و در دل خود علم او را به آنچه در ضمير توست و اطلاع او را بر اسرار خود و حق و باطلى را كه پوشانيده‏اى مشاهده كن، و راه نجات و هلاك خود را بشناس، تا خدا را به چيزى كه هلاكت تو در آن است و تو گمان مى‏كنى كه نجات تو در آن است نخوانى، خداى تعالى مى‏فرمايد:

و بينديش كه آنچه از خدا مى‏خواهى چيست (مشروع است‏يا نه)، و به چه جهت (مشروع يا نامشروع) مى‏خواهى.

و يدعوا الانسان بالشر دعاءه بالخير و كان الانسان عجولا (اسراء، 11) «و آدمى بدى را چون خواستن نيكى مى‏خواهد و انسان شتابزده است‏» .

يكي از شرايط اين است كه انسان به اندازه فكر و انديشه خود, در راه شناخت آن كس كه با او نيايش مى كند, تلاش نمايد, زيرا خداوند ـ به عنوان اصلى ترين ركن دعاـ مى بايست نزد نيايشگر شناخته شده باشد. انسان هرگز با ناشناخته و مجهول سخن نمى گويد. گروهى خدمت پيشواى ششم امام صادق(عليه السلام) شرفياب شدند و پرسيدند: ما دعا و نيايش مى كنيم ولى به اجابت نمى رسد؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ آن حضرت فرمود: «بدين جهت است كه آن كسى را كه مى خوانيد, نمى شناسيد». (5 )

رسول گرامى اسلام(صلي الله عليه وآله وسلم) در مورد نقش شناخت پروردگار در اجابت دعا مى فرمايد: «اگر خداوند را به شايستگى معرفتش مى شناختيد, با دعايتان مى توانستيد كوه را از جاى بكنيد...». (6)

استفاده از درآمد حلال و پاكيزه از ديگر شرايط اجابت دعاست كه امروزه بيش از هرزمان ديگر لازم است به آن توجه شود. لقمه ى حرام تا 40 روز مانع استجابت دعا مى شود.(7)

از جمله شرايط ديگر, داشتن حضور قلب در هنگام دعا كردن است. گرچه چيزى نيست كه برخداوند پوشيده باشد ولى او دوست مى دارد صداى بنده خود را هنگام نيايش و دعا بشنود. در آن هنگام كه عطرنيايش در فضاى روح آدمى پخش مى شود, فرشتگان رحمت پنجره هاى لبيك الهى را به گوش جان آدميان مى گشايند.

اوقات دعا؛

«در همه اوقات و همه لحظات زندگى, نيايش براى ما امكان پذير است, زيرا هميشه روزنه هايى از ديوارهاى اين جهان كهنسال, بربى نهايت باز است و ما از رصدگاه اين كالبد خاكى, مى توانيم آن سوى جهان را نظاره كنيم. سرودنيايش كه از اعماق جان برمى آيد و به خاموشى اشتياق دارد; شايد روح انسانى درخاموشى مطلق راز ديگرى احساس مى كند; آرى لذت نيايش شبانگاهى, لذت وصف ناپذيرى دارد; شايد در آن هنگام كه تاريكى مطلق فضاى پيرامون ما را در برمى گيرد, روشنايى آن دريچه اسرارآميز, روشن تر و نمودارتر مى گردد».(8)

در آيات صحيفه آسمانى و روايات توصيه شده است كه هرگاه نسيم رحمت الهى وزيدن گرفت و انسان احساس كرد دلش ميل به سخن گفتن با خدا دارد, نيايش كند. علاوه برآن, زمان هايى نيز در آيات و روايات به عنوان وقت هاى مناسب براى نيايش سفارش شده است; از جمله بعد از اقامه نماز, شب و روز جمعه, نيمه شب, از سحر تا طلوع آفتاب, هنگام بارش باران, هنگام تلاوت قرآن و اذان.

شكى نيست كه انسان ها همواره نيازمند لطف هاى پروردگار هستند و زمانى نيست كه از ذات اقدس خداوندى بى نياز باشند. به همين جهت مى بايست انسان درتمامى حالات; خوشى و ناخوشى, سلامت وكسالت, همواره به يادخدا باشد. امام صادق(عليه السلام) فرمود: «هركسى كه در همه حال به دعا مشغول باشد, دعاى او در هنگام گرفتارى به استجابت نزديك تر است; چون فرشتگان در هنگام بلا مى گويند: اين صداى آشنايى است; و دعاى او در آسمان در پرده و حجاب نخواهد بود; در حالى كه اگر انسان تنها در گرفتارىها پروردگار را بخواند, دعا و نيايش از اجابت دورتر است; چون فرشتگان مى گويند: اين صداى ناآشنايى است».

 موانع استجابت دعا

نيايش جوشش هاى غيبى از سرچشمه هاى ناپيداى درون است. نيايش اگرچه ممكن است درهرشرايطى داراى اثر و نتيجه باشد, ولى اگرخواسته باشيم درحد كمال, داراى نتايج مورد نظر باشد, مى بايست علاوه بر در نظرداشتن شرايط و آداب آن, به موانع و امورى كه ممكن است دعا را از اثر بخشى حقيقى دور كند, توجه كافى داشته باشيم و در حد امكان, در رفع آن ها كوشش نماييم. در اين جا به برخى از اين موانع اشاره مى كنيم:

اصلى ترين مانع پذيرش دعا اين است كه براى برآورده شدن نيازهاى خود به غير خدا, به صورت مستقل اميدداشته باشيم. حضرت صادق(عليه السلام) فرمود: «اگركسى از شما از خدا حاجتى بخواهد, بايد از همه مردم نااميد باشد, و اميد از غير خدا نداشته باشد. پس چون خدا اين حالت را از دل او يابد, هرچه درخواست كند, به او عطا مى فرمايد».(9)

يكى ديگر از عوامل مهمى كه مانع اجابت دعاست, نافرمانى از دستورهاى خداست. امام باقر(عليه السلام) در اين باره فرمود: « بنده حاجتى ازخدا طلب مى كند و مقرر مى شود آن حاجت در زمانى برآورده شود; پس در اين فاصله, او گناهى مرتكب مى شود و در نتيجه, خداوند مى فرمايد: حاجت اين بنده برآورده نشود و از آن محروم شود; چون او خشم و غضب مرا برانگيخت و همين باعث محروم شدن اوست».(10)

به اجابت نرسيدن دعا هرگز نبايد باعث نااميدى از رحمت پروردگار شود; زيرا گاهى ممكن است دعاى شخص تا 20 سال به تإخير بيافتد.(11)

در برخى از موارد خداوند دعاى بنده را مستجاب نمى كند, چون دوست دارد صداى بنده خود را بشنود و همواره او را بردرخانه اش ببيند.(12)

اى بسا مخلص كه نالد در دعا           تا رود دود خلوصش برسما

پس ملايك با خدا نالند زار     كاى مجيب هر دعاى مستجار

بنده مومن تضرع مى كند                  او نمى داند بجز تو مستند

تو عطا بيگانگان را مى دهى              ازتو دارد آرزو هر مشتهى

حق بفرمايد: نه از خوارى اوست         عين تإخير عطا يارى اوست

خوش همى آيد مرا آواز او            وآن خدايا گفتن و آن راز او(13)

پى نوشتها:

1 ـ سوره مومن, آيه 60.

2 ـ بحارالانوار, ج 93, ص 300, روايت 37.

3 ـ همان, روايت 37.

4 ـ كافى, ج 2, ص 467.

5 ـ بحارالانوار, ج 93, ص 368.

6- تفسير الميزان, ج 2, ص 43.

7 ـ بحارالانوار, ج 93, ص 358.

8 ـ محمدتقى جعفرى, نيايش حسين(عليه السلام) در عرفات, ص 11.

10 ـ همان, ج 73, ص 329.

11 ـ كافى, ج 2, ص 355.

12 ـ همان, ص 479.

13 ـ جلال الدين محمدبلخى, مثنوى معنوى.