درباره علم خداوند دو اصطلاح «علم فعلي» و «علم انفعالي» از سوي صاحب نظران مطرح شده است. برخي معتقدند علم خداوند انفعالي است به اين معنا كه پس از تحقق وقايع خداوند به آن علم پيدا مي كند. اما برخي ديگر از محققان معتقدند علم خداوند فعلي است به اين معنا كه قبل از تحقق وقايع، خداوند به وقايع علم دارد و اين به دليل احاطه وجودي خداوند بر همه موجودات و علم او به تمامي ريشه ها و مبادي افعال و اعمال است و از آنجا كه هر واقعه اي پس از فراهم آمدن شرايط و مقدمات و انگيزه ها  انجام مي گيرد.

 كسي كه به تمام شرايط و مقدمات و انگيزه ها و اسرار آگاه است از وقوع و يا عدم وقوع واقعه با خبر خواهد بود بايد دانست خود علم و آگاهي كمال نفسي است و كسي كه از پيش به وقايع آگاه باشد نزد مردم داراي مقام و احترام است زيرا نشانه احاطه وجودي او مي باشد و برتري او را بر ابعاد زمان و مكان ثابت مي كند و اما درباره ارتباط علم پيشين خداوند و اراده انسان توجه شما را به مطالب زير جلب مي كنيم:

خداى متعال چون موجود پيراسته از هر محدوديت و نقص و احتياج است و داراى تمام صفات زيباى كمال است، هم اراده او فوق همه اراده‏هاست و هم علم او، مطلق است و هم تمام كارهاى او بر اساس علم و حكمت و اراده حكيمانه است، از طرف ديگر در عالم آفرينش انسان موجود ممتازى است كه داراى قدرت اختيار و انتخاب است و هيچ كدام از اينها مغاير و يا نفى كننده ديگرى نيست، خداى متعال بر اساس اراده حكيمانه‏اش نظام آفرينش را بر مبناى نظام أحسن قرار داد «الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلَقَهُ ؛ همان كسى كه هر چيزى را آفريده است نيكو آفريده»(سجده (32)، آيه 7.)

از اين رو مشيت و اراده حضرت حق بر اين قرار گرفت كه انسان به گونه‏اى آفريده شود كه موجودى داراى اختيار باشد. «هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ ؛ او است آن كسى كه شما را آفريد؛ برخى از شما كافرند و برخى مؤمن» (تغابن (64)، آيه 2.)

و «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي ما آتاكُمْ ؛ و اگر خدا مى‏خواست شما را يك امت قرار مى‏داد، ولى خواست تا شما را در آنچه به شما داده است بيازمايد»(مائده (5)، آيه 48.)

 و پس از نشان دادن راه خوب و بد، مسير هدايت و سعادت و گمراهى و شقاوت، خودش هر كدام كه خواست انتخاب كند «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ‏شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُر ؛ و بگو حق از پروردگارتان (رسيده) است. پس هر كه بخواهد بگرود و هر كه بخواهد انكار كند»(كهف (18)، آيه 29.)

 البته تبعات و آثار و نتايج اين راه‏ها يكى نيستند «أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُون ؛ آيا كسى كه مؤمن است، چون كسى كه نافرمان است؟ يكسان نيستند»(سجده (32)، آيه 18.)

 فرجام صراط مستقيم رهيابى به رحمت الهى و پاداش‏هاى نيكوست و فرجام انحراف و گنه كارى بدبختى و گمراهى و دچار عداب دردناك الهى شدن است.

 «فَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا كُفْرانَ لِسَعْيِهِ  ؛ پس هر كه كارهاى شايسته انجام مى‏دهد و مؤمن (هم) باشد، براى تلاش او ناسپاسى نخواهد بود»(انبياء (21)، آيه 94.)

 «إِلاَّ مَنْ تَوَلَّى وَ كَفَرَفَيُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَكْبَر ؛ كه خداوند او را به آن عذاب بزرگتر عذاب كند»(غاشيه (88)، آيه 24.)

 اين مشيت خداى متعال است لذا مى‏فرمايد: «وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لأَمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعاً أَ فَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِين  ؛ و اگر پروردگار تو مى‏خواست، قطعاً هر كه در زمين است همه آنها يكسره ايمان مى‏آوردند. پس آيا تو مردم را ناگزير مى‏كنى كه بگروند؟»(يونس (10)، آيه 99.)

 پس اختيار ما بر اساس اراده حكيمانه خداست. در عين حال لازمه تكامل اختيارى و انتخابى، گزينه‏هاى نادرست و انتخاب مسيرهاى نادرست از سوى برخى افراد انتخابگر است پس اين انتخاب بد يا خوب، گناه يا ثواب بر اساس اراده خداى متعال در طرح نظام احسن است «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدى‏ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِين ؛ و اگر خدا مى‏خواست قطعاً آنان را هدايت گرد مى‏آورد، پس زنهار از نادانان مباش»(انعام (6)، آيه 35.)گر چه خداى متعال در مورد گناه، از آن كار راضى نيست ولى در مورد ثواب علاوه بر اراده، راضى نيز هست «إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنْكُمْ وَ لا يَرْضى‏ لِعِبادِهِ الْكُفْرَ وَ إِنْ تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُم ؛ و اگر كفر ورزيد، خدا از شما سخت بى نياز است و براى بندگانش كفران را خوش نمى‏دارد، و اگر سپاس داريد آن را براى شمامى پسندد»(زمر (39)، آيه 7.)

 اما نكته ظريف در مورد علم پيشين الهى اين است كه خداى متعال مى‏داند كه‏ ما در آينده به اراده و انتخاب و خواست خود چه گزينه رفتارى را بر مى‏گزينيم و چه كار ي را انجام مى‏دهيم.

«يَعْلَمُ ما تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ وَ سَيَعْلَمُ الْكُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَى الدَّارِ ؛ آنچه را كه هر كسى به دست مى‏آورد مى‏داند. و به زودى كافران بدانند كه فرجام آن سراى از كيست»(رعد (13)، آيه 42.)

 «أَلا إِنَّ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قَدْ يَعْلَمُ ما أَنْتُمْ عَلَيْه ؛ هشدار كه آنچه در آسمانها و زمين است از آن خداست. به يقين آنچه را كه بر آيند او مى‏داند» (نور (24)، آيه 64.)

«و لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمالَكُم»(محمد (47)، آيه 30.)  در نتيجه ايشان را به سيماى (حقيقى)شان مى‏شناسى و از آهنگ سخن به (حال) آنان پى خواهى برد؛ و خداست كه كارهاى شما را مى‏داند» بود اما در وقت مقرر مشخص شد كه «كارهاى ما بدون اختيار» ديگرى رخ داد. لذا خداى متعال با هشدار به گنهكاران وافراد غير صالح مى‏فرمايد: شما كه پند نمى‏گيريد و به راه خطا مى‏رويد هر كارى مى‏خواهيد انجام دهيد اما بدانيد كه خداى متعال به همه آنچه كه شما (با اختيار واراده‏تان) انجام مى‏دهيد بصير و آگاه است «اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِير ؛ هر چه مى‏خواهيد بكنيد كه او به آنچه مى‏خواهيد بيناست» (فصلت (41)، آيه 40.)

بنابراين خداى متعال علم دارد كه ما در آينده با اختيار خودمان چه كارى را انجام مى‏دهيم و مانند يك نفر استادى كه صددرصد شاگردش را مى‏شناسد و آينده كارى و رفتارى او را مى‏داند، هرگز اين دانستن ما به جبر و محدوديت اختيار و اراده انسان نخواهد بود. مثال ديگر اين كه شما مي دانيد به عنوان مثال در ساعت 10 يك فيلم پخش خواهد شد آيا اين موجب جبري بودن اين كار براي پخش كنندگان اين فيلم خواهد شد.

علم پيشين الهي نسبت به اعمال ما مستلزم جبر نيست ; زيرا زماني جبر است كه علت اعمال ما باشد در حالي كه خدا از افعال ما آگاه است ; چون ما آنها را انجام مي دهيم نه اينكه چون او مي داند ما انجام مي دهيم . به عبارت ديگر خداوند موجودي است غير زماني و براي او قبل و بعدي نيست و همه زمان ها نزد او يكسان است و گذشته و آينده و حال نزد او مساوي است . پس همين طور كه علم ديگران به اعمال ما در حال انجام يا بعد از آن يا قبل از آن رافع اختيار از ما نيست علم قبلي خداوند به اعمال ما رافع اختيار نيست و علم خدا به افعال انسان قبل از خلقت به اين معنا نيست كه او تقدير كرده انسان چنين اعمالي را انجام دهد; بلكه تقدير و مشيت الهي بر اين قرار گرفته است كه انسان اعمالش را از روي اراده و اختيار خودش انجام دهد و خدا نيز علم دارد كه هر كسي با اراده و اختيارخودش چه كارهايي را انجام خواهد داد و اين مساوي با اراده و اختيار انسان است .