مقاله
آزاد اندیشی
سه‌شنبه 24 بهمن 1391 نگرشى ديگر به خلاقيت و نظريه پردازى نويسنده: عبدالحميد واسطى / منبع: مجله حوزه شماره 149-148

شناسنامه و چكيده بحث:
موضوع بحث: بررسى شاخصهاى خلاقيت و نوآورى و هويت كرسيهاى نظريه پردازى.
هدف بحث: دستيابى به راهبرد فعال سازى كرسيها.
مفاهيم اصلى: نظريه پردازى, سطوح فهم و ادراك, خلاقيت, شاخصهاى خلاقيت, شبكه هستى, كشف واقعيت.
محتواى بحث: تعريف نظريه, خلاقيت, فهم, تبيين سطوح فهم و ادراك, تبيين شاخصهاى ده گانه خلاقيت, توصيف وضعيت موجود كرسيهاى نظريه پردازى, نقد اين وضعيت, توصيف وضعيت مطلوب و تبيين راهبرد فعال سازى كرسيهاى نظريه پردازى.
چكيده بحث: ايجاد تحولى در كرسيهاى نظريه پردازى هدفى است كه اين مقاله نشانه گرفته است. كرسيهاى نظريه پردازى در وضعيت موجود, عمليات نظريه سنجى و نظريه شناسى را انجام مى دهند, نَه نظريه پردازى را. در اين مقاله با تعيين شاخصهاى ده گانه اى براى خلاقيت و نوآورى كه جوهره نظريه پردازى است, پيشنهاد شده است كه موقعيتى علمى بر اساس شاخصهاى ياد شده براى صاحبان فكر خلاق و ايده هاى نوين, فراهم شود تا در آن موقعيتها با كمك صاحب نظران به پرورش و تكميلِ ايده و نوآوريِ خود بپردازند.

پيش نياز: اصول موضوعه بحث
1. واقعيت كلان, شبكه معادله هاى وجودي1 است.
2. واقعيتِ خُرد, جزيى از شبكه معادلات وجودى (جزء در ضمن كل).
3. فهم, كشف اين معادلات و روابط است.
4. تعميق فهم, حركت به سمت كشف روابط بيش تر است.

تعريفها:
1. نظريه: مجموعه گزاره هاى داراى انسجام درونى و بيرونى كه واقعيتى را به فهم مى رساند.2
بنابراين نظريه پردازى يعنى:
تبيين موقعيت موضوع در ضمن شبكه معادله هاى وجودى, تا با اطلاع از كميت و كيفيت اثرگذارى و اثرپذيريِ آن نسبت به بقيه اجزاء, بتوان برآيندهاى موردنظر در شبكه را توليد كرد. نظريه پردازى در سطحِ (فهم خلاّق) از سطوح فهم و ادراك قرار دارد.
2. سطوح فهم و ادراك: در فضاى علم حصولى, انسان دوگونه اطلاعات را در خود مى يابد: اطلاعات تصويرى, اطلاعات مفهومى. اطلاعات تصويرى (يا دانش تصويرى) حاصل كاركرد آيينه اى ذهن است, يعنى چيزى را مى بينيم و تصوير آن در ذهن نقش مى بندد. اين گونه از اطلاعات, فقط زمينه ساز براى فعاليتهاى ديگر ذهنى هستند و به تنهايى كاربردى ندارند. اطلاعات مفهومى (يا دانش مفهومى) حاصل فعاليت ذهن بر دانشهاى تصويرى يا دانشهاى مفهومى قبلى است. اصول فعاليتها و كاركردهاى ذهن عبارت اند از:
, مقايسه: دو تصوير, يا دو مفهوم با هم مقايسه مى شوند و نتيجه گرفته مى شود كه اين دو با هم مشابه يا مغاير هستند و نقاط تشابه و يا تغاير آنها مشخص مى شود.
, تجزيه: يك تصوير, يا يك مفهوم به اجزاء تشكيل دهنده اش تجزيه مى شود و هر جزء آن تصوير يا مفهوم جديدى را ايجاد مى كند.
, تركيب: چند تصوير يا مفهوم در كنار يكديگر قرار مى گيرند و با تكميل يكديگر, تصوير يا مفهومى جديد را ايجاد مى كنند.
, انتزاع: يك تصوير يا مفهوم از ارتباطاتى كه با ديگر موضوعات دارد جدا مى شود و از زاويه ديد جديد و با جايگاه جديدى موردنظر قرار مى گيرد; در مَثَل وقتى حكم كلّى صادر مى كنيم كه هر انسانى قدرت تفكّر دارد, تصوير ذهنى انسان را از عالم مادى جدا كرده و هرگونه مشخصات مادى را از آن سلب نموده ايم كه در نتيجه مشتركات, صورتها به دست مى آيد; اما نه در قالبِ يك تصوير, بلكه در قالبِ يك مفهوم جديد (ارتقاء و تعالى از تصاوير به مفاهيم, از محسوس به معقول, از جزء نگرى به كل نگرى).
تمام فعاليتهاى بالا, در حقيقت يك كاركرد بيش تر نيستند: كشف رابطه ها. ذهن با مقايسه شروع مى كند و به دنبال دستيابى به رابطه هاست (نقاط اشتراك و نقاط اختلاف), تجزيه مى كند تا سرچشمه رابطه ها, تعداد و نوع آنها را به دست آورد. با كشف يك سرى از رابطه ها به سوى تركيب و تجريد مى رود, تا تصاوير يا مفاهيم موردنياز خود را توليد كند. (فهم) در حقيقت كشف روابط بين اجزاء و رابطه هر جزء با كل و رابطه هر كل با ديگر كل هاست.
مراحل عمليات ذهن در دستيابى به يك (فهم) عبارت اند از:
, ديدن, لمس كردن, احساس كردن = ايجاد تصور اوليه.
, مقايسه تصورات با يكديگر = درك تفاوتها و تشابه ها = درك مفهوم جزء و كل ّ.
, نديدن كل و توجّه استقلالى به اجزاء = انجام عمل تجزيه.
, بررسى رابطه اجزاء با يكديگر (چگونگى اثرگذارى و اثرپذيرى آنها بر يكديگر) = ايجاد فهم جزئى.
, برقرار كردن رابطه بين تمام اجزاء با يكديگر = انجام عمل تركيب.
, بررسى ارتباط مفاهيم و يا تصاوير مركب با يكديگر = ايجاد فهم كلان.
پس اولين فعاليت ذهن, تصويربردارى از واقعيتها و نگهدارى اين تصاوير در حافظه است. (تصور اوليه), مرحله دوم, برقرار كردن رابطه بين مفاهيم موجود يا از پيش دانسته شده است. (فهم اوليه), در اين قسمت بسيارى از افراد با درك رابطه معلومات خود با ديگر موضوعات, دست به عمل مى زنند و از معلومات خود براى جهت دهى و اثرگذارى در فعاليتهاى عملى خود استفاده مى كنند. (فهم كاربردى), وقتى محتويات ذهنى و فكرى به عالم عمل و تجربه وارد شد بايد خود را با قانونهاى حاكم بر هستى, هماهنگ كند وگرنه درخور استفاده نخواهد بود و در موقعيت خيالى خود باقى مى ماند. ضرورت هماهنگى با قانونهاى خلقت سبب مى شود كه آن چه در ذهن بى عيب و نقص ديده مى شد, در بسيارى از موارد مشكل ساز بشود و نقصها يا ضررهايى را از خود بروز دهد و عمل انسان را با شكست مواجه سازد. بروز اين گونه ناهنجاريها و كاستيها, ذهن را به سوى بازنگرى نسبت به محتواى فكر سوق مى دهد. اين بازنگرى با انجام عمليات تجزيه و تحليل اجزاء و ارتباطات آنها صورت مى پذيرد. (فهم تحليلى), در بسيارى از موارد, پس از تجزيه موضوع به اجزاء تشكيل دهنده آن و تحليل روابط بين اجزاء, اجزاء و ارتباطات جديدى شناخته مى شوند كه بايد با يكديگر تركيب شوند و يك كل را تشكيل دهند, تا تصور صحيحى از موضوع به دست آيد. (فهم تركيبى), نظريّات و برنامه ها, فهم هاى تركيبى هستند كه درصدد عرضه واقعيتها مى باشند, اما بارها مى بينيم كه دچار خطا و اشتباه مى شوند. براى اين كه بتوان به يك فكر يا عقيده اعتماد كرد و سرمايه هاى وجودى را براى آن مصرف كرد, بايد بتوان آنها را نقد و بررسى كرد و در نهايت ارزشيابى و قضاوتى را در مورد آنها به انجام رساند. (فهم نقادانه), رشد در زندگى و حركت در چرخه حياتى كه متصل به كل هستى است, نياز به اطلاع از شبكه معادلات وجودى دارد. (فهم خلاق و شهودى).
جدولى كه در زير ملاحظه مى كنيد ارائه دهنده مراحل فهم و شاخصه هاى قابل تشخيص و اندازه گيرى از آنهاست.3
سطح فهم
تصور اوليه
(سطح حافظه اى)
فهم اوليه
(سطح ادراكى)
فهم كاربردى
(سطح كاربردى)
فهم تحليلى
(سطح تجزيه و تركيب)

فهم استدلالى
(سطح نقد و ارزيابى)
فهم شهودى
(سطح توليد و خلق)
خلاقيت: كشف متغيرها و روابط جديد در شبكه معادله هاى وجودى است كه به تغيير در وضعيت موجود مى انجامد4 عمل كرد ذهن در خلاقيت و تبديل آن به يك نظريه را مى توان تا حدودى به صورت زير ترسيم نمود:5
1. طرح ريزى عناصر لازم براى حركت به سمت توليد يك دستگاه و سيستم فكرى

أ. تعريف وضعيت موجود: (تعريف متغير نياز)
چه نيازى سبب شده است كه فكر به كار افتد و درصدد چاره برآيد؟
 آيا اين نياز يك نياز بسيط است, يا اين كه خود از چند عنصر تشكيل شده است؟
 اين نياز چقدر مهم است؟ (ضريب اهميت نياز)
 اگر مشكل حل نشود و نياز برطرف نشود, چه تبعاتى خواهد داشت؟
 آيا اين نياز يك نياز واقعى است, يا يك نياز كاذب و ساختگى است؟
 تعيين نيازهاى سلبى (آن چه نمى خواهيم و نياز داريم كه نشود كدام اند؟).

ب. تعريف هدفها (تعريف وضعيت مطلوب)
 تعيين هدف كلّى و اساسى و ضريب اهميّت آن (اگر حاصل نشود چه پيامدهايى دارد؟).
 تعيين هدفهاى ميانى (هدفهايى كه بين وضعيت موجود و مطلوب قرار دارند و براى رسيدن به هدف نهايى زمينه سازى مى كنند).
 تعيين زمينه اوليه (شرايط اوليه براى شروع حركت به سوى هدفهاى بالا).
 تعيين اجزاء درونى هدفها (تعريف متغيرهاى درونى).
 تعيين كميت و كيفيت عناصر بالا (از هركدام چقدر و با چه كيفيتى؟ يعنى عناصر بالا به صورت قابل اندازه گيرى تعريف شوند).
 تعيين ضريب اهمّيت هريك از عناصر ياد شده.
 تفكيك بين حداقل لازم (مقدارى از هدف كه به هيچ وجه قابل صرف نظر نيست و بايد حاصل شود) و حداكثر مطلوب.
 تعيين اهداف منفى (آن چه نمى خواهيم و نبايد بشود).

ج. تعريف ارتباطات
 (تعريف عنصرهاى مرتبط با وضعيت موجود و هدفهاى مطلوب; تعريف متغيرهاى بيرونى « ارتباط آنها با متغيّرهاى درونى).
 چه چيزهايى سبب پيدايش نياز و مشكل شده اند؟ ضريب تأثير هركدام در پديدآمدن مشكل چقدر است؟ (تشخيص سرچشمه ها).
 چه مسائلى در اثر اين مشكل به وجود آمده اند؟ (اين مشكل, چه آثارى را ايجاد كرده است؟ بر چه نقاطى تأثير گذاشته است؟ (تشخيص آثار و نتايج).
 چه عنصرهايى مى توانند مفيد باشند؟ ضريب مفيد بودن هريك چقدر است؟ (تشخيص امكانات).
 چه عنصرهايى مى توانند مضر باشند و براى رسيدن به اهداف مانع ايجاد كنند؟ ضريب مانعيت هريك چقدر است؟ (تشخيص موانع).
 بررسى فعل و انفعال هريك از متغيرها با يكديگر; يعنى كليه ارتباطات محتملِ عنصرهاى درونى با هم, عنصرهاى بيرونى با هم, عنصرهاى درونى و بيرونى نسبت به يكديگر فهرست شود و كميت و كيفيت اثرگذارى آنها بر يكديگر مشخص گردد. (تشخيص ارتباطات).
 قانونهايى از خلقت كه سرمنشأ تك تك اين ارتباطات هستند, مشخص شوند و فعل و انفعال اين قانونها با يكديگر تعريف شود. (تشخيص معادلات و قوانين حاكم بر ارتباطات).
 چه تغييراتى در اين ارتباطات مى توان ايجاد كرد؟ (بهبود امكانات).
 چه ارتباطات جديدى را مى توان ايجاد كرد؟ (توسعه امكانات).

 ايجاد تغيير عنصرها و ارتباط آنها يا ايجاد عناصر و ارتباطات جديد چه آثار مثبت و منفى مى تواند داشته باشد؟ (بررسى هزينه تغيير).

2. تركيب و طراحى سيستم:
 تعيين تمام احتمالهاى ممكن براى حل مشكل (چه نوع عنصرهايى با چه نوع ارتباطى مى توانند وضعيت موجود را به وضعيت مطلوب برسانند؟)
 تعيين حداقل عنصرها و ارتباطات لازم كه نمى توان از آنها صرف نظر كرد. (شاخص پايه)
 تعيين عنصرها و ارتباطاتى كه بايد حذف شوند. (موانع)
 پاسخ به سوالهاى زير: چه چيز, توسط چه كس, تحت چه شرايطى, در چه مكان و زمانى و چگونه بايد انجام شود تا نياز برطرف شود و هدف حاصل شود؟
 مدل سازى (تعيين تركيب عنصرها و نوع ارتباط آنها براى رسيدن به مطلوب)
 بررسى هزينه هريك از راه حل ها.
 رعايت اصل بيش ترين اثرگذارى به وسيله كم ترين هزينه و زحمت.
 انتخاب بهترين راه حل و راه حل هاى جايگزين احتمالى.
 تدوين الگوى اجراء و اقدام به صورت زير:
- تعيين نقطه شروع
- زمينه لازم براى شروع
- محرك لازم براى شروع
- انجام دهنده كار و شرايط آن
- كيفيت و كمّيت كار
- مراحل كار
- نتيجه هاى موردانتظار در هر مرحله
- نقاط توقف و شرايط آن
- محرّك مجدّد
- شرايط اتمام كار
- نقطه پايان
- بازنگرى و ارزيابى
- اصلاح نقاط ضعف, تقويت نقاط قوّت
- ايجاد زمينه لازم براى انجام حركت هاى جديد
در هر كدام از موارد ياد شده در اين مسير, مى توان مصداق و متغيرى جديد از شبكه هستى كشف كرد كه نتيجه, مدل و دستگاه نهايى حاصل شده از اين فرايندها را تغيير دهد و نظريه اى جديد توليد شود.
نظريه پردازيها داراى سطوحى هستند كه مى توان از موارد زير نام برد:
الف. نظريه پردازى بنيادى: عمل كردى كه موجب تغيير و تحول در معادله هاى پايه در موضوعات مى شود.
ب. نظريه پردازى فرايندى: عمل كردى كه موجب تغيير در فعل و انفعالهاى موجود در موضوع, تغيير روشها و تغيير ساز و كارها مى شود.
ج. نظريه پردازى فرآورده اى: عمل كردى كه موجب تغيير در يكى از ويژگيهاى موضوع مى شود.6

شاخصهاى خلاقيت و نوآورى:
در منابع روان شناختى و منابع مربوط به خلاقيت, كم تر مى توان شاخصهايى شفاف براى تشخيص يا اندازه گيرى يا فعال سازى يا بهينه سازيِ خلاقيت يافت;بيش تر مفاهيم و عباراتى كلى و مبهم در اين زمينه ارائه شده است. در اين مقاله براساس مستندهاى درون دينى شاخصهاى ده گانه اى براى خلاقيت پيشنهاد مى گردد:
برخى از كليد واژه هايى كه مرتبط با فضاى خلاقيت و نوآورى در منابع دين هستند عبارت اند از: لب ّ, اولوا الالباب, اهل اللّب, عقل, عاقل, عقلاء, علم, عالم, علماء, فهم, نظر, ذكاء, فكر, فكور, متفكر, متعمق, حكمة, حكيم, حكماء.
جست وجو و تحليل گزاره هاى دينى (آيات و روايات) با استفاده از اين كليد واژه ها, مراتب زير و شاخصهاى ده گانه زير را به دست مى دهد:
مراتب خلاقيت و دانشورى در نگرش اسلام

حكيم
عالم = حداقلِ نخبه مطلوب
ذواللّب
عاقل = حداقلِ نخبه موجود
شاخصهاى ده گانه خلاقيت و نوآورى كه نيازمنديهاى نظريه پردازى هستند:
1. مهارت سوال پردازى
2. مهارت كشف سرچشمه ها و معادله هاى بنيادين
3. مهارت جست وجوى ارتباطات و متغيرهاى درونى و بيرونيِ موضوعات (نيازمند به مهارت نگرش شبكه اى)
4. مهارت انتخاب و تصفيه اطلاعات براساس كارآمدى
5. مهارت مطالعات تطبيقى و رونديابى
6. مهارت آينده نگرى و تصميم سازى
7. مهارت شبيه سازى عملياتى اطلاعات و الگوها
8. مهارت بهبود مستمر
9. مهارت مديريت احساس
10. مهارت عبوديت
توضيح اين كه:

1. به استناد سخن امام صادق(ع):
(اِنَّ هذا العلم عليه قفل ومفتاحُهُ المسأله. )7
بر دَرِ اين علم قفلى است كه كليدش پرسش است.
و سخن رسول اكرم(ص)
(حُسنُ المسألة نِصفُ العِلم.)8
خوب پرسيدن, نيمى از دانش است.
خلاقيت و دانشورى در فضاى احساس نياز شكل مى گيرد. نُماد نياز, سؤال است. سؤال هدف دار و مرتبط با عمل و صحنه زندگى, راه گشاست.
بنابراين, كسى زمينه خلاقيت و دانشورى را داراست كه ذهنى سؤال پرداز داشته باشد و به دنبال اثر علمى سؤالهاى خود باشد (سنجش و ارتقاى توان سؤال پردازى)

2. به استناد فرموده بارى تعالى:
(قل سيروا فى الارضِ فانظروا كيف بَدأ الخلق.)9
در زمين بگرديد و بنگريد كه خداوند آفريدگان را چسان پديد كرده است.
(اولم ينظروا فى ملكوتِ السمواتِ والارض وما خَلق اللّهُ من شىء.)10
آيا در گستره آسمانها و زمين و آن چه خداى آفريده است, ننگريسته اند.
خلاقيت و دانشورى در فضاى توجه به سرچشمه ها, فعال مى شود. سرچشمه ها, ذرّات بنيادين هر موضوعى هستند. توجه به ذرات بنيادين و معادله هاى پايه, راه گشاست. پس كسى در فضاى خلاقيت و دانشورى حركت خواهد داشت كه توجهى بيش تر و متمركزتر به ذرّات بنيادينِ در هر موضوع و سرچشمه هاى شكل گيرى موضوعات, داشته باشد. (سنجش و ارتقاى توانِ توجه به ذرات بنيادين).

3. به استناد سخن رسول خدا(ص):
(اَعلمُ الناسِ من جَمَعَ عِلمَ الناسِ الى عِلمه. )11
داناترين مردم, كسى است كه دانش مردم را با دانش خود, جمع كند.
و نيز سخن ديگر از آن گرامى:
(العلمُ اكثرُ مِن ان يُحصى فخذ من كلِ شىءٍ أحسَنَه. )12
دانش, بيش از آن است كه به شمارش آيد. بنابراين, از هر چيزى, نيكوترين آن را فراگير.
خلاقيت و دانشورى در فضاى توجه به كاركرد ديگران, ابعاد جديد مى يابد و اطلاعاتى موجب تقويت خلاقيت است كه ثمربخشى داشته باشد. پس كسى در فضاى خلاقيت و دانشورى گسترش و توسعه خواهد داشت كه توجهى بيش تر و متمركزتر به اطلاعاتِ ثمربخش قبلى داشته باشد. (سنجش و ارتقاى توان دستيابى به اطلاعاتِ با كيفيت).

4. و به استناد سخن امام على(ع):
(اِضربوا بعض الرَّأى ببعض يتولّدُ منه الصواب. 13 إمخضوا الرّأى مَخضَ السِّقاء.)14
رأيها را, برخى بر برخى ديگر عرضه كنيد (و آنها را كنار هم نهيد) كه رأى درست اين گونه پديد مى آيد. رأى و نظر را ـ همچون شيرى كه براى بيرون آوردن كره, آن را در ميان مشك مى ريزند و مى زنند ـ بزنيد (تا به وسيله تقابل آرا و برخوردِ انديشه ها, به نظرِ درست برسيد. )
و سخن ديگر آن بزرگوار:
(إعقِلوا الخَبَرَ اذا سمعتُمُوهُ عقلَ رِعايةٍ لاعقلَ روايةٍ, فَإنَّ رواةَ العِلمِ كثير ورُعاتَهُ قليل. )14
چون حديثى را شنيديد, آن را فهم و رعايت كنيد, نه بشنويد و روايت كنيد كه راويان علم بسيارند و به كار بندان آن اندك در شمار.
و سخن امام صادق(ع):
(اُطلب العلمَ باستعماله. )15
دانش را از راه به كار بستن آن بجوى.
و سخن امام على(ع):
(أستَدِلَّ على مالم يكُن بما قد كان. فإنَّ الامور أشباه. )16
از آن چه نبوده است, بر آن چه بوده دليل گير, كه كارها همانندند و يكديگر را نظير.
و سخن امام صادق(ع):
(الحق الذى تطلب معرفَتُهُ من الاشياء هو اربعة أوجه: فاولها أن يُنظَرَ أموجود هُوَ أم ليس بموجود؟ والثانى أن يُعرَف ما هو فى ذاتِهِ وجوهَرِهِ؟ والثالث أن يُعرَفَ كيف هُوَ وما صِفَتُهُ والرابع أن يُعلَمَ لماذا هُوَ ولأيّة عِلّة.)17
طلب شناخت چيزها, براى فرد به چهار وجه تواند بود:
اول آن كه: بداند موجود است, يا نه.
دوم آن كه: بداند كُنه حقيقت ذات اش را.
سوم آن كه: بشناسد چگونگى صفات او را.
چهارم آن كه: بداند علت و غايت وجودش را.
خلاقيت و دانشورى در فضاى مقايسه و تحليل اطلاعات, متولد مى شود و تحليلى موجب بروز خلاقيت است كه حداقل به نقاط زير توجه كند:
ارتباط با فرامعادلات (معادلات خلقت)
ارتباط با عمل (پيامدها و نتايج)
تجزيه تا عمق ذرّات بنيادين « تركيب با ابرسيستمها (نگرش شبكه اى)
رونديابى, مقايسه فرآيندها و فراورده ها (سنجش و ارتقاى توان مطالعات تطبيقى و تحليل اطلاعات)
5. و به استناد سخن بارى تعالى
(واذا قيل لهُم اتبعوا ما أنزل اللّه قالوا بل نتَّبِعُ ما ألفينا عليه آباءَنا أولو كان اباءَهم لايعقلون شيئاً ولا يهتدون. )18
هرگاه گويندشان پيروى از چيزى كنيد كه خدا فروفرستاده, گويند: نه, كه پيروى از چيزى مى كنيم كه پدران خويش را بر آن يافته ايم. هرچند پدران شان چيزى درنيابند و ره نشناسند.
و:
(وتلك الامثال نضربها للّناس وما يعقلها الاّ العالمون. )19
اينها مَثَل هاست كه براى كسانى زنيم و جز دانايان كس آن را اندر نيابد.
و سخن امام على(ع):
(إنَّ العاقلَ من نظر فى يَومِهِ بغَده وسعى فى فَكاك نفسه و عمل لما لابُدَّ منه ولامحيص له عنه وليس العاقلُ من يَعرف الخير من الشَّر ولكن العاقلُ من يَعرفُ خير الشَّرَّين. )20
خردمند كسى است كه در امروزش به فكر فرداى خود باشد و در راه آزاد كردنِ خود (از آتش دوزخ) بكوشد و براى چيزى كار كند كه گزيرى از آن ندارد. خردمند كسى نيست كه نيك را از بد بازشناسد, بلكه خردمند كسى است كه از دو بدى, آن را كه كم تر بد است, بشناسد.
و سخن امام صادق(ع):
(فى المشاوَرةِ اكتساب العلم والعاقل من يستفيذ منها علماً جديداً ويستَدِلُّ بها على المحصول من المراد. )21
در رايزنى, فرچنگ آورى دانش است و خردمند كسى است كه از آن دانشهاى تازه را به دست مى آورد و دليل اقامه مى كند بدان, بر نتيجه هدف خويش.
و سخن امام على(ع):
(العاقل من كان يومُهُ خيراً من أمسه. )22
خردمند كسى است كه امروز او بهتر از ديروزش باشد.
و سخن امام صادق(ع):
(صفةُ الحكيم الثُبات عند اوائل الامور والوقوف عند عواقبها.)23
ويژگى خردمند استوارى در هنگام آغاز كارها و درنگ در هنگام پايان آنهاست.
خلاقيت و دانشورى در فضاى جست وجوى ساختارها و الگوهاى جديد, به بلوغ مى رسد. براى دستيابى به ساختارها و الگوهاى جديد, نياز به توابع آينده نگرى شبكه اى, توابع اولويت ساز, معادلات تزاحمى براى تصميم سازى و توابع بهبود مستمر است و زمينه لازم براى تشخيص واقعيات و تفكيك توهمات, شبيه سازى فرضيه و مدل كردن اطلاعات است. (سنجش و ارتقاى توان فرضيه سازى و مدل سازى, توان كشف الگوها, آينده نگرى, بهينه سازى, تصميمات و شبيه سازى).
6. با ملاحظه تفاوت ميان عقل نظرى و عقل عملى و نياز به علم مقدس و نخبه عادل و به استناد سخن خداوند متعال:
(… انما يخشى اللّه من عباده العلماء. )24
از بندگان خدا, دانشوران اند كه از وى ترسند.
و سخن امام على(ع):
(العاقل اذا علم عمل واذا عمل اخلص. )25
عاقل هرگاه بداند چيزى را عمل مى كند و هرگاه عمل كند, خالص مى گرداند.
خلاقيت و نوآورى, نيازمند مهارت عبوديت و مديريت احساس است.
بنابراين, مى توان گفت: خلاقيت با شاخصهاى ده گانه ياد شده در فضايى شش بُعدى شكل گرفته, رشد كرده و به بلوغ مى رسد:
1. سؤال پردازى.
2. توجه به ذرات بنيادين و معادله هاى پايه.
3. جذب اطلاعاتِ كيفى.
4. نگرش و تحليل شبكه اى و رونديابى.
5. شبيه سازى تصميمهاى مربوط به آينده مستمر.
6. عبوديت (احساس حضور خداوند با صفتِ حيات و علم و عظمت بى نهايت).

توصيف وضعيت موجود از كرسيهاى نظريه پردازى
مشاهدات و گزارشها از كاركرد كرسيهاى نظريه پردازى ذهن را به سوى دريافت زير از هويت اين كرسيها رهنمون مى گردد كه: هويت فعلى كرسى نظريه پردازى: مجامع علمى اى هستند كه به ارزيابى يك نوآورى يا يك نظريه مى پردازند.
اين هويت با دو نقد زير روبه روست:
1. اين هويت با عنوانِ (نظريه شناسى) يا (نظريه سنجى) مناسب تر است تا (نظريه پردازى).
2. اين هويّت براى ساماندهى و مديريت نظريات است, نه حركت به سوى توليد علم.
در فضاى موجود, محققان و صاحب نظران با تلاش شخصيِ خود به توليد فكر و نوآورى مى پردازند و كرسيهاى نظريه پردازى به مانند محكمه اى براى صاحبِ نظريه برقرار مى شود تا متهم در قبالِ صدق و كارآيى نظريه خود دفاع كند, عينك و روحيه حاكم بر فضاى كرسيها, نقد و عيب يابى است. چنين فضايى, خلاقيت و اميد به پيشروى در كشف و توسعه مرزهاى دانش را اگر تضعيف نكند, به طور قطع, تشديد و تقويت نخواهد كرد.
از سوى ديگر, وجود چنين كرسيهايى به قطع و يقين ضرورى است, تا هر فكر و انديشه خامى به نام نظريه علمى و نوآورى, مجال ميدان دارى در مجامع غيرتخصصى را نيابد. براين اساس پيشنهاد مى گردد عنوان كرسيهاى فعلى از نظريه پردازى به (كرسيهاى نظريه سنجى) تغيير كند و براى (كرسيهاى نظريه پردازى) وضعيتى ديگر فعال شود كه در ذيل توصيف مى گردد:

توصيف وضعيت مطلوب از كرسيهاى نظريه پردازى
كرسيهاى نظريه پردازى, مجامع علمى اى هستند كه به فعال سازيِ خلاقيت براى توليد يك نظريه مى پردازند.
در اين منظر, كرسيهاى نظريه پردازى, مجموعه اى از صاحب نظران و روش شناسان هستند كه با عينك و حالتِ روحيِ مامايى, صاحب ايده و نظريه نو را احاطه مى كنند و به او كمك مى كنند تا بتواند ايده و فكر تازه خويش را از خامى و بساطت به پختگى و كارآمدى برساند. در اين فضا حاضران به جاى نقادى و محاكمه, وكيل مدافع نظريه پرداز هستند و تلاش مى كنند تا رخنه هاى ايده او را ترميم كنند.

پى نوشتها:
1. مقصود از كلمه معادله وجودى, تعيين كميت, كيفيت, جهت, زمان, مكان و رتبه اثرگذارى و اثرپذيرى موجودات بر يكديگر است به طورى كه به حركت به سوى هدفى خاص بينجامد.
2. نمونه اى از تعريفهاى ديگر در مورد نظريه:
, نظريه ساختار منسجمى از گزاره هاست كه به توضيح, تبيين, و تفسيرهاى مختلفى درباره جهان هستى و پديده هاى آن و وقايع و مناسبات انسانى (و محيطى) مى پردازد و امكان تعميم, تطبيق, پيش بينى و تغيير ايجاد مى كند.
دكتر عيوضلو, 1386, پايگاه اطلاعاتى هيأت حمايت از
كرسيهاى نظريه پردازى, به نشانى:
www.korsi.ir
, نظريه گزاره اى واحد يا سازه اى از گزاره هاى منسجم و قابل سنجش است كه هستى, چيستى, چسانى, و يا بايايى و شايايى شىء, پديده, امر, رفتار, و يا ماهيتى اعتبارى را توضيح و تبيين مى كند و امكان تغيير ايجاد مى نمايد.
همان, حجة الاسلام رشاد 1386
3. در كتابهاى روان شناسى تربيتى و برنامه ريزى آموزشى, در قسمت تعيين اهداف آموزشى, جدول سطوح فهم و ادراك, مورد بررسى و دقت قرار مى گيرد. اولين كسى كه اين سطوح را به صورت قاعده مند مطرح كرد فردى به نام بنجامين بلوم بود, پس از او فردى به نام گانيه سطوح پنج گانه اى براى يادگيرى (نَه فهم و ادراك) مطرح كرد. (مهارتهاى ذهنى, راهبردهاى شناختى, اطلاعات كلامى, مهارتهاى يدى, گرايشها); در مرحله بعد فردى به نام مريل سطوح سه گانه عمل كردى را براى يادگيرى مطرح كرد: عمل كرد يادآورى, عمل كرد به كار بردن, عمل كرد كشف و ابداع. او در آخرين تغييرات خود در طبقه بندى هدفهاى آموزشى, محتويات آموزشى را در چهار شكل دسته بندى مى كند: ماهيت ها, فرآيندها, عمل ها, ويژگى ها و صفات.
مبانى نظرى تكنولوژى آموزشى,
دكتر هاشم فردانش, انتشارات سمت 1384.
4. درباره خلاقيت تعريفهاى مختلفى ارائه شده است كه برخى از آنها عبارت اند از:
ورتهامير (1959): خلاقيت عبارت از توانائى نگاه جديد و متفاوت به يك موضوع و به عبارتى فرايند شكستن و دوباره ساختن دانش خود درباره يك موضوع و به دست آوردن بينش جديد نسبت به ماهيت آن.
راجرز (1954): خلاقيت پديده اى است كه هنگامى روى مى دهد كه فرد افكار خود را در جهت فهم متفاوت و بهتر از يك موضوع يا موقعيت سازماندهى مى نمايد.
تورنس (1965): خلاقيت عبارت از فرايند حساس شدن به مسائل, نواقص, شكافهاى دانش, عنصر مفقوده, ناهماهنگى ها و مواردى از اين قبيل و شناسائى دشواريها, جست وجوى راه حل ها, حدس زدنها يا منظم كردن فرضيه ها درباره نواقص, آزمودن و دوباره آزمودن و سرانجام به هر مرتبط كردن نتايج.
تودور ريكاردز (1988): خلاقيت عبارت از فرايند كشف شخصى به طور نسبى ناهوشيار و هدايت كننده به سوى بينشهاى جديد و مناسب.
ييليام (1993) بيان مى دارد خلاقيت عبارت از فرايند كشف آن چه تا به حال در نظر گرفته نشده و عمل ايجاد ارتباطات جديد.
ترزا آمابيلى (1996): خلاقيت عبارت از توليد ايده هاى جديد و مفيد در همه زمينه ها.
گيلفورد (1954) خلاقيت را عبارت از تفكر واگرا (در برابر تفكر همگرا) مى داند.
ادوارد دبونو (1968) خلاقيت را عبارت از تفكر جانبى (يا افقى) (در برابر تفكر عمودى) مى داند.
برخى صاحب نظران, خلاقيت را مترادف حل مسأله دانسته و عده اى ديگر آن را ابزار حل مسأله مى دانند.
واژه نوآورى به عنوان معادل واژه Innovation نيز به شكل زير تعريف شده است: نوآورى به معنى خلاقيت, عينيت يافته است. در اين نوع تعريف نوآورى داراى مفهوم عملياتى شدن و به مرحله اجرا درآمدن انديشه هاى نو مى باشد. از اين ديدگاه مى توان نوآورى را به معنى خلاقيت عينى به عنوان شكل اجرائى شده و تحقق يافته خلاقيت ذهنى دانست.
كتاب خلاقيت, سيدمهدى گلستان هاشمى, ناشر مؤلف.
5. اين فعاليتها را مى توان (روش تحقيق با رويكرد مدل سازى) ناميد.
6. اين سه عنوان, از تقسيم بندى خلاقيت و نوآورى به اين سه سطح, اقتباس شده است.
7. اصول كافى, كلينى, ج 1/20, دارالتعارف, بيروت.
8. تحف العقول, ابن شعبه حرّانى, با تصحيح و تعليق على اكبر غفارى/56, جامعه مدرسين.
9. سوره عنكبوت, آيه 20.
10. سوره اعراف, آيه 185.
11. امالى صدوق/20.
12. بحارالانوار, علامه مجلسى, ج 1/219, مؤسسة الوفا, بيروت.
13. همان, ج 1/224; ج 2/96.
14. اصول كافى, ج 1/17; نهج البلاغه, حكمت 98.
15. بحارالانوار, ج 1/224.
16. همان, ج 68/328; نهج البلاغه, نامه 31, ترجمه دكتر سيدجعفر شهيدى/306.
17. بحارالانوار, ج 3/148.
18. سوره بقره, آيه 170.
19. سوره عنكبوت, آيه 43.
20. بحارالانوار, ج 75/6.
21. مستدرك الوسائل, ج 8/344.
22. همان, ج 12/150.
23. بحارالانوار, ج 1/215.
24. سوره فاطر, آيه 28.
25. غررالحكم.