پيش از هر بحثي، بايد توجه داشت كه در فرهنگ اسلامي عنوان «فلسفه اسلامي» به مجموعه‏اي از مسائل اطلاق مي‏شود كه در باب امور عامه، خداشناسي، علم‏النفس، معرفت‏شناسي و دين‏شناسي مطرح مي‏شوند، كه باب امور عامه يا الهيات بالمعني الاعم خود شامل مباحثي است همچون احوال كلي وجود، وجود مستقل و رابط، وجود ذهني، مواد ثلاث، جعل، ماهيت، وحدت و كثرت، عليت، قوه و فعل، ثبات و سيلان، علم و عالم و معلوم و مقولات عشر؛ و باب خداشناسي يا الهيات بالمعني الاخص شامل مباحثي است همچون اثبات ذات، توحيد، مباحث كلي صفات، اثبات تك تك صفات نظير علم و قدرت و حيات و اراده و كلام و سمع و بصر و توضيح نحوه هريك از اين صفات و مسائل ناشي از هر يك از صفات مانند قضا و قدر و لوح و قلم و عرش و كرسي و جبر و تفويض و بالاخره مباحث مربوط به افعال نظير اثبات عوالم مجرد، حل مشكل شرور، دوام فيض و حدوث عالم؛ و باب علم‏النفس شامل مباحثي است همچون تعريف نفس، اثبات وجود نفس، اثبات جوهريت نفس، اثبات تجرد نفس، حدوث يا قدم نفس، قواي نفس و شئون آن‏ها، نحوه ارتباط قواي نفس با نفس و بالاخره بقاي نفس پس از مرگ؛ و معرفت‏شناسي شامل مباحثي است كه عمدتا در كتب برهان و به طور پراكنده مطرح‏اند و بابي به آن اختصاص نداده‏اند و بالاخره باب دين‏شناسي فلسفي شامل مباحثي است همچون حقيقت مرگ، بطلان تناسخ، اثبات معاد، عالم برزخ يا مثال منفصل، حقيقت حشر، حقيقت قيامت، حقيقت ميزان و حساب، حقيقت سعادت و شقاوت، حقيقت بهشت و جهنم، حقيقت وحي، لزوم وحي، مسئله نبوّت و از همه مهم‏تر مسئله معاد جسماني.
مجموعه فوق، يا دست‏كم بخش اعظم آن، در بسياري از كتاب‏هاي مهم فلسفي ـ از شفاي ابن‏سينا، كه اولين كتاب مفصل فلسفي است، تا اسفار صدرالمتألهين، كه مهم‏ترين كتاب مفصل فلسفي در چهار سده اخير است و نيز در بسياري از كتب مهم في‏مابين ـ مطرح است و هر فيلسوفي، به فراخور مباني و طرز فكر خود، درباره آن‏ها نظر دارد و طبعا بسياري از اين مسائل در اثر بحث‏ها و چالش‏ها، در طول تاريخ فلسفه اسلامي، پيوسته دگرگون شده‏اند و در نهايت، عمده آن‏ها در نظام فلسفي صدرالمتألهين، حكمت متعاليه، كمال يافته و تثبيت شده‏اند و از آن پس كمتر جرح و تعديل يافته‏اند. مقصود از «فلسفه اسلامي» مجموعه مذكور است از بدو پيدايش تا حال حاضر با همه تغيير و تحولاتي كه در طول اين مدت در آن راه يافته است. اكنون به پرسش نخست بپردازيم.

براي اين‏كه مقصود از مسئله اول را بهتر درك كنيم، بايد ابتدا مقصود از فلسفه و اسلام را روشن بيان كنيم. به نظر حكماي اسلامي، فلسفه مجموعه مسائلي است برهاني در باب موجود بماهو موجود؛ به عبارت ساده‏تر، فلسفه مجموعه مسائلي هستي‏شناسانه است كه با استنتاج معتبر منطقي، بي‏واسطه يا باواسطه، از بديهيات اوليه يا ثانويه عقلي حاصل شده‏اند. بديهيات اوليه و ثانويه، و به ويژه بديهيات اوليه، كه نقشي اساسي در فلسفه دارند، گزاره‏هايي هستند كه عقلْ خود به خود و بدون كسب و نظر، و به اصطلاح بدون كمك از استدلال، قادر به درك صدق آن‏هاست.
همان‏طور كه تعريف فوق نشان مي‏دهد، صرف اين‏كه مجموعه‏اي از مسائل مضموني هستي‏شناختي داشته باشند كافي نيست براي اين‏كه آن‏ها را فلسفه بدانيم، بلكه روش حصول آن‏ها، و به تعبير دقيق‏تر، روش اثبات صدق آن‏ها، نيز بايد عقلي باشد؛ يعني، از طريق استدلال‏هايي كه در نهايت مبتني بر بديهيات عقلي‏اند ثابت شده باشند و به اصطلاح بايد برهاني باشند. پس فلسفه، علاوه بر اين‏كه در باب هستي بحث مي‏كند، داراي دو ويژگي انفكاك‏ناپذير است: اول اين‏كه روش آن استدلالي‏است و در نتيجه، هيچ مسئله هستي‏شناسانه‏اي تا هنگامي كه صدقش از طريق استدلال ثابت نشود فلسفي نيست.
دوم اين‏كه مبادي فلسفه بديهيات اوليه و ثانويه عقلي، و به ويژه بديهيات اوليه‏اند؛ يعني، مقدماتي كه در استدلال براي اثبات صدق گزاره‏اي فلسفي به كار مي‏روند يا بايد بديهي باشند و يا در نهايت به بديهيات منتهي شوند، پس تا هنگامي كه نتوان صدق مسئله‏اي هستي‏شناختي را، بي‏واسطه يا باواسطه، به صدق گزاره‏هاي بديهي ـ كه عقل خود به خود قادر به درك صدق آن‏هاست ـ مستند كرد، آن مسئله فلسفي نيست، خواه صدق آن از طريق ديگري، مثلاً مستند به وحي، احراز شده باشد يا نه. اما مقصود از اسلام مجموعه آموزه‏ها و تعليماتي است كه در قرآن كريم و روايات معتبر منقول از معصومين عليهم‏السلام مطرح شده‏اند، اعم از اين‏كه اين آموزه‏ها مضموني هستي‏شناختي داشته باشند يا نه.
با توجه به اين‏كه اسلام، همانند يهوديت و مسيحيت، از اديان آسماني است كه از طريق نزول وحي بر پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله به دست ما رسيده است و با توجه به اين‏كه امور وحياني تعبدي‏اند، مي‏توان گفت كه ويژگي آموزه‏هاي اسلامي، مانند آموزه‏هاي هر دين آسماني ديگر، تعبدي بودن آن‏هاست؛ يعني، اين آموزه‏ها، خواه مضموني هستي‏شناختي داشته باشند خواه نه، به استناد ايمان به خداوند و معصومان عليهم‏السلام و بدون مطالبه دليل پذيرفته مي‏شوند. به عبارت ديگر، اعتقاد به صدق آموزه‏هاي ديني، چه از نوع هستي‏شناسي باشند و چه غير آن، مستند به اعتقاد و ايمان به صدق خداوند و معصومان عليهم‏السلام است نه مستند به درك صدق گزاره‏هاي بديهي‏اي كه قادر به اثبات آن آموزه‏اند، به طوري كه اگر كسي مدعي شود كه اين آموزه‏ها را تصديق نمي‏كند مگر اين‏كه از طريق عقل هم آن‏ها را اثبات كند، چنين كسي مؤمن نيست. مؤمن حقيقي بايد محتواي وحي ـ اعم از قرآن و روايات معتبر ـ را، از آن جهت كه وحي است، بي‏هيچ قيد و شرطي، تصديق كند، خواه عقل هم از طريق استدلال قادر به درك صدق آن باشد يا نباشد.
اكنون مي‏توان دريافت كه عنوان «فلسفه اسلامي» با چه مشكلاتي روبه‏روست. مقصود از فلسفه اسلامي مجموعه‏اي از مسائل است كه هم ماهيت فلسفي دارند و هم ماهيت اسلامي، از هر دو ويژگي برخوردارند، طبعا چنين مجموعه‏اي با سه مشكل مواجه است:
مشكل اول: اين مشكل در مسائلي است كه عقل در آن‏ها حكمي خلاف وحي دارد. توضيح اين‏كه فلسفه اسلامي به معناي مذكور در بالا، چون فلسفه است، بايد عقلي باشد و در هر مسئله‏اي از آن به حكم عقل گردن نهاد، و چون اسلامي است، بايد در مسائلي از آن‏كه وحي حكم دارد به حكم وحي هم گردن نهاد و بالنتيجه اگر در مسئله‏اي عقل حكمي خلاف وحي داشته باشد، بايد به دو حكم متعارض گردن نهاد كه ممكن نيست، پس در چنين مسائلي با تعارض عقل و وحي روبروييم. اين مشكل به بحث فعلي ما مربوط نيست و در مبحث مشهور «تعارض عقل و دين» بدان مي‏پردازند.
مشكل دوم: اين مشكل كه عام است و حتي مسائلي را كه در آن‏ها عقل و وحي حكمي يكسان دارند نيز شامل مي‏شود، پاسخ به اين سؤال است كه آيا مي‏توان براي وحي آن‏چنان نقشي در فلسفه قائل شد كه به موجب آن فلسفه‏اي وحياني داشت، به نحوي كه هم ماهيت فلسفي فلسفه حفظ شود و هم وحياني باشد يا به محض اين‏كه وحي به كمك فلسفه آيد فلسفه از فلسفه بودن ساقط مي‏شود. به اختصار، آيا ممكن است فلسفه‏اي در عين اين‏كه فلسفه است وحياني هم باشد؟ به تعبير دقيق‏تر، آيا دو وصف «فلسفي» و «وحياني» باهم سازگارند، به طوري كه گزاره‏اي واحد از همان جهت كه فلسفي است وحياني باشد يا نه، بالضروره گزاره مذكور به اعتباري كه وحياني است فلسفي نيست و به اعتباري كه فلسفي است وحياني نيست؟
پاسخ به اين سؤال مشكل نيست. اجمالاً حكماي اسلامي منكر امكان فلسفه وحياني، به معناي مذكور در بالا هستند؛ زيرا همان‏طور كه گفتيم، صرف اين‏كه گزاره صادقي مضموني هستي‏شناسانه داشته باشد كافي نيست براي اين‏كه گزاره‏اي فلسفي باشد، بلكه علاوه بر اين، بايد صدق آن از طريق عقل درك شود؛ به عبارت ديگر، هر گزاره هستي‏شناسانه‏اي كه صدق آن از طريق عقل درك شود، از آن جهت كه از طريق عقل درك مي‏شود، فلسفي است. پس گزاره‏هاي هستي‏شناسانه‏اي كه صدقشان از طريق وحي درك مي‏شود، از آن جهت كه از طريق وحي درك مي‏شوند، فلسفي نيستند. در يك كلام، اصلاً فلسفه يعني هستي‏شناسي عقلاني از آن جهت كه عقلاني است، پس هستي‏شناسي وحياني، هرچند حقيقتا هستي‏شناسي است و هرچند وحياني بودن آن، در نظر مؤمنان و متدينان، موجب كاهش ارزش معرفت‏شناختي آن نيست و حتي موجب افزايش آن هم هست، با اين همه چنين هستي‏شناسي‏اي فلسفه نيست.
پس اگر از دليل صدق گزاره‏اي فلسفي سؤال شود، نمي‏توان، در پاسخ، به جاي استدلال، به وحي استناد كرد و يا استدلالي ذكر كرد كه در مقدمات آن آموزه‏هاي وحياني به كار رفته باشد يا در نهايت، به آموزه‏اي وحياني منتهي شود؛ چرا كه اگر چنين كنيم، به اين معناست كه صدق گزاره مذكور، بي‏واسطه يا باواسطه، از طريق وحي درك شده است نه از طريق عقل و اين منافي فلسفي بودن گزاره است. نتيجه اين‏كه از نظر حكماي اسلامي فلسفه وحياني، به معنايي كه گذشت، امكان‏پذير نيست و بالتبع نمي‏توان در فلسفه وحي را جانشين استدلال كرد يا آموزه‏هاي وحياني را از مبادي فلسفه قرار داد؛ به تعبير رايج، در فلسفه، در مقام داوري ـ يعني مرحله اثبات صدق و كذب گزاره‏ها ـ نمي‏توان از وحي و آموزه‏هاي وحياني كمك گرفت. قائل شدن به چنين نقشي براي وحي در فلسفه مستلزم تناقض است و باز به تعبير ديگر، قوام فلسفه به اين است كه مستخرج از عقل باشد و لاغير، بنابراين، فلسفه مستخرج از وحي، گرچه هستي‏شناسي است و معتبر است، فلسفه نيست.
مشكل سوم: گفتيم كه وحي و آموزه‏هاي وحياني اسلام نمي‏توانند در فلسفه، در مقام داوري، تأثير داشته باشند؛ به اين معنا كه جانشين استدلال‏ها و مبادي فلسفي شوند و فلسفه از آن‏ها استخراج شود. حال مشكل اصلي پاسخ به اين سؤال است كه با اين مبنا، اسلامي بودن فلسفه اسلامي به چيست. آيا براي اين آموزه‏ها مي‏توان نقش و تأثير ديگري در فلسفه تصوير كرد؛ نقش و تأثيري كه سبب شود فلسفه مزبور با حفظ ماهيت فلسفي خويش حقيقتا اسلامي هم باشد و به موجب آن از فلسفه مسيحي و يهودي و غربي و غيره متمايز باشد؟ پاسخ مثبت است. بررسي مسئله دوم چيزي جز توضيح درباره اين پاسخ نيست.

سؤال اين بود: آيا به غير از تأثير آموزه‏هاي وحياني اسلام در مقام داوري در فلسفه، كه مستلزم تناقض است و مردود مي‏باشد، تأثيرات حقيقي ديگري براي آن‏ها متصور است؟ گفتيم: آري. آموزه‏هاي وحياني مي‏توانند به انحاي ديگري نيز بر فلسفه تأثير گذارند، به طوري كه ماهيت فلسفي فلسفه نيز محفوظ بماند، همانند تأثير در جهت‏دهي، تأثير در طرح مسئله، تأثير در ابداع استدلال و تأثير در رفع اشتباه.

آموزه‏هاي يك دين همه از اهميت يكسان برخوردار نيستند، بلكه از ديدگاه خود دين برخي از آن‏ها بسيار مهم، برخي مهم و برخي هم كم‏اهميت‏ترند. مثلاً در دين اسلام، خداشناسي از اهميت ويژه‏اي برخوردار است و به ويژه مسئله توحيد مهم‏ترين و با ارزش‏ترين آموزه ديني است و به همين دليل، كفر و شرك مهم‏ترين كبايرند. در مرتبه بعد، مسئله معاد و عوالم غيب بسيار مهم‏اند. آشكار است كه براي فيلسوفي كه به چنين ديني متدين است نيز بررسي چنين مسائلي از اهميت بيشتري برخوردار است و در نتيجه، در اين مسائل هم تحقيقات بيشتري مي‏كند و هم دقت بيشتري به خرج مي‏دهد. بنابراين، هر ديني به فلسفه‏اي كه در دامن آن پرورش مي‏يابد جهت مي‏دهد.
ممكن است اين جهت‏دهي به صورت غيرمستقيم نيز صورت پذيرد؛ يعني، كلام يا عرفان ديني، كه خود مستقيما متأثر از دين‏اند، بر جهت رشد فلسفه تأثير گذارند و موجب شوند ابوابي از فلسفه حجيم‏تر و عميق‏تر شوند و ابوابي لاغر باقي بمانند.

هر ديني با طرح آموزه‏هاي هستي‏شناسانه جديد، مسائل فلسفي نوي را فراروي فيلسوفان متدين قرار مي‏دهد و در نتيجه، ابواب جديدي را در فلسفه‏اي كه در دامن آن رشد مي‏كند مي‏گشايد. دليل اين امر روشن است. فيلسوف متدين به همه آموزه‏هاي دين ايمان دارد و از جمله به آموزه‏هاي هستي‏شناسانه آن. او به مقتضاي ايمانش اين آموزه‏ها را صادق مي‏داند، اما چون در فلسفه‏اش طرح و حل نشده‏اند، دليلي عقلي بر صدق آن‏ها ندارد. طبعا به موجب غريزه كنجكاوي به جست‏وجوي دليل آن‏ها مي‏پردازد و بدين نحو، مسئله‏اي نو در فلسفه مطرح مي‏شود.
اين نوع تأثير نيز ممكن است غيرمستقيم، يعني از طريق كلام و عرفان ديني، انجام گيرد. بسياري از مسائل كلامي و عرفاني مضموني هستي‏شناختي دارند و فيلسوفان را به چالش دعوت مي‏كنند و مباحث تازه‏اي را در فلسفه مي‏طلبند. كم نيستند مسائلي كه از اين طريق به فلسفه راه يافته‏اند.
ممكن است گمان شود كه پذيرفتن اين دو نوع تأثير، فلسفه را تبديل به كلام مي‏كند؛ چرا كه تعلق خاطر به مباحث ديني و دفاع از آن‏ها شأن متكلم است نه فيلسوف. بحث فلسفي آزاد است و طبعا نبايد فيلسوف به مسئله يا مسائل خاصي تعلق‏خاطر داشته باشد. اما اين گمان باطل است. قوام فلسفه به اين است كه احكام هستي‏شناسانه خود را با استدلال‏هايي عقلي اثبات كند و بس، هيچ شرط ديگري ندارد. پس همين‏كه گزاره‏اي مضموني هستي‏شناختي داشت و فيلسوف براي اثبات صدق آن‏ها استدلال عقلي معتبري ارائه كرد كافي است براي اين‏كه فلسفي باشد، خواه غرض از طرح و حل اين مسئله دفاع از دين باشد يا كسب وجاهت يا دريافت پول يا نوعي تفريح يا غير اين‏ها.

مقصود از اين نوع تأثير اين است كه آموزه‏هاي ديني، درباره موضوعي هستي‏شناختي، بدون اين‏كه خود استدلالي ارائه دهند، به طور صريح يا ضمني، نحوه جديدي از استدلال را پيشنهاد كنند. از باب نمونه، برهان صديقين در فلسفه اسلامي به همين طريق ابداع شده است. مدعاي اين برهان اثبات وجود خداست كه مسئله‏اي تازه نيست ولي اين نحو استدلال بر آن نو و ابداعي است و چنانكه خواهيم ديد، منشأ آن آموزه‏هاي اسلامي است.