سلامت و بهداشت در دين
بهداشت
چهارشنبه 2 تير 1389 جايگاه بهداشت در اسلام
نويسنده: شكيباسادات جوهري
منبع: حوزه (
www.howzah.net)



سلامتي و حفظ تندرستي در اسلام

دين مقدس اسلام، دين اكمل خاتم الرسل محمد بن عبدالله صلي الله عليه و آله ، حاوي نكات غني و ظريف از بهداشت كامل در زندگي فردي و اجتماعي است و عمل به اين توصيه هاي بهداشتي، ضامن سلامت فردي و اجتماعي اوست. البته در اسلام، حفظ تندرستي، اين نعمت ارزشمند الهي بر همگان واجب است و حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «دو نعمت است كه مردم قدر آن را نمي دانند: يكي سلامتي و ديگري جواني». چون تندرستي از بزرگ ترين نعمت هاي خداوند متعال است، بايد در حفظ آن بكوشيم و پيش از آنكه بستر بيماري را در آغوش بگيريم، به اصول بهداشتي توجه و با حفظ بهداشت خصوصي و عمومي و رواني از ايجاد بيماري تا حد توان پيش گيري كنيم.

پيام متن:

توجه به سلامتي، به عنوان نعمتي ارزشمند.

بهداشت فردي

بهداشت فردي عبارت است از نظافت شخصي؛ از نظر پوست بدن، دست ها، ناخن ها، پاها، موي سر، دندان ها، ديگر اعضاي بدن، لباس و وسايل شخصي.

دست ها بر اثر تماس با برخي اشيا كه بيشتر استفاده مي شود، مانند: اجزاي داخل وسايل نقليه، درب ها، پول و غيره و يا با انجام كارهايي چون: توالت رفتن، باغباني، دست زدن به حيوانات و تماس با بيماران، آلوده مي شوند. از اين رو، براي حفظ سلامتي، شستن دست ها با آب و صابون پس از اين گونه موارد و پيش از پرداختن به كارهاي حساس، بسيار لازم است.

پيام متن:

شستن دست ها پيش از انجام هر كاري.

بهداشت پوست بدن

براي تميزي پوست بدن، بايد هميشه بدن را با آب و صابون شست وشو داد تا پوست از وجود چرك و كثافات پاك شود و تازگي و نرمي خود را باز يابد و به وظيفه زيستي خود عمل كند. اما مهم ترين اصولي كه در استحمام كردن بايد رعايت كرد، عبارتند از:

1. استحمام، بلافاصله پس از صرف غذا صحيح نيست.

2. لازم است افراد براي استحمام، از دوش استفاده كنند، استفاده از خزينه درست نيست و باعث انتشار بيماري هاي پوستي مي شود.

3. بنابر دستور اسلام، نبايد از آبي كه ديگري خود را شسته است، حمام كرد.

4. بايد از تميزبودن آب مصرفي مطمئن بود.

5. از وسايل شخصي استحمام استفاده شود؛ زيرا استفاده از وسايل ديگران از قبيل: شانه، ليف و... موجب انتشار بيماري مي شود.

پيام متن:

1. استفاده از وسايل شخصي؛

2. استحمام مرتب.

بهداشت دهان و دندان

دهان، عضوي مهم از بدن براي انجام بسياري كارهاست. نرم كردن غذا به وسيله دندان ها، به وظيفه دستگاه گوارش در هضم غذا بسيار كمك مي كند و كساني كه دندان هاي سالمي ندارند، به سوءهاضمه و يا ديگر ناراحتي هاي داخلي دچار مي شوند. ازاين رو،بايد براي نگهداري درست دندان ها بكوشيم. براي اين كار لازم است پس از صرف غذا دندان ها را مسواك بزنيم تا ذرات غذا از لابه لاي دندان ها خارج شوند، اگر مسواك در دسترس نباشد، دهان بايد با آب تميز شسته شود. براي تميزكردن لاي دندان ها نيز، استفاده از نخ دندان توصيه مي شود.

سالم بودن لثه ها براي سلامت دندان ها اهميت بسزايي دارد. از تحريك لثه ها به وسيله سنجاق، چوب كبريت و يا اشياي نوك تيز بايد خودداري كرد. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله درباره بهداشت دهان و دندان مي فرمايد:

لَوْ لا اَنْ اَشُقَّ علي امّتي لَاَمَرْتُهم بالسَّواكِ في كُلّ الصلاة.

اگر ترس از زحمت و مشقت نبود، مسواك را براي هر نماز بر پيروانم واجب مي كردم.

پيام متن:

1. نگهداري از دهان و دندان؛

2. پرهيز از ابزارهاي غيربهداشتي براي تطهير دندان ها.

بهداشت از ديدگاه قرآن

اسلام، راهنماي مطمئن انسان در تمام ابعاد زندگي، درباره اصول كلي طب و بهداشت نيز دستوراتي به مسلمانان مي دهد. قرآن مجيد برخي امور را حرام و بعضي ديگر را مباح و حلال دانسته است كه به طور مسلم، همه اين سفارش ها بنابر حكمت خاص خود و با توجه به وضع جسم و جان انسان تشريح شده اند. هر آنچه در قرآن، حرام شناخته شده است، بي شك از لحاظ مادي يا معنوي براي مردم زيانبارند و هر چيزي كه در قرآن، از آن به حلال و مباح ياد مي شود، بر صحت جسم و روح تأثيرگذار است. قرآن كريم آدمي را از زياده روي در تغذيه نهي كرده و فرموده است:

كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفينَ. (اعراف: 31)

بخوريد و بياشاميد، اما اسراف نكنيد كه خداوند اسراف كنندگان را دوست ندارد.

مضمون اين آيه از مهم ترين دستورات بهداشتي اسلام است و بنابر تحقيقات دانشمندان نيز سرچشمه بسياري از بيماري ها، مصرف اضافي غذاست كه در واقع، بار سنگيني براي قلب و ديگر دستگاه هاي بدن بوده و زمينه اي براي شروع انواع ناراحتي هاي جسمي مي باشد. ازاين رو، نخستين گام براي درمان بسياري از بيماري ها، تصميم جدي داشتن براي رعايت اين توصيه اسلام است تا جسم و روحي پاك و سالم داشته باشيم.

پيام متن:

پرهيز از پرخوري، از ديدگاه قرآن.

بهداشت بدن از نظر قرآن

قرآن مجيد پيروان خود را براي زيستن در محيطي پاك و مطمئن به حفظ بهداشت فردي و اجتماعي فرا مي خواند. خداوند پس از بعثت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به او مي آموزد كه «وَ ثِيابَكَ فَطَهِّرْ؛ جامه خود را پاكيزه ساز». (مدثر: 4) و بر آن اساس، امت او را به دين خود دعوت مي كند و در ستايش پاكان مي فرمايد: «إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوّابينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرينَ؛ خداوند توبه كنندگان را دوست دارد و پاكان را نيز دوست دارد». (بقره: 222)

قرآن به نقش آب در پاكيزگي نيز اشاره مي كند و مي فرمايد: «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُورًا؛ از آسمان آبي فرو فرستاديم كه پاك و پاك كننده است». (فرقان: 48)

در حقيقت، سفارش اسلام براي وضوساختن پيش از هر نماز واجب و مستحبي در شبانه روز و يا غسل هاي واجب و مستحب، دليل محكمي بر اهميت پاكيزگي و نظافت، در آموزه هاي اسلام است. هنگام غسل و وضو واجب است كه آب به سطح پوست برسد كه اين دقت، تميزي بدن را به حد كافي در پي دارد، خداوند در سوره مائده، آيه 6 مي فرمايد:«خداوند نمي خواهد مشكل براي شما ايجاد كند، بلكه مي خواهد شما را پاك سازد و نعمت خود را بر شما تمام كند، شايد شكر او را به جا آوريد».

پيام متن:

نظافت لباس و بدن.

طب و بهداشت در احاديث

احاديثي كه از پيامبر صلي الله عليه و آله و پيشوايان معصوم عليهم السلام نقل شده است، سرشار از مسائل و دستورات پزشكي، از جمله درباره سلامت، بيماري، بهداشت فردي و رواني و اجتماعي و خواص برخي ميوه ها و سبزي ها و ديگر موضوعات، مربوط به پزشكي است.

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: «اَلْمِعْدَةُ بَيْتُ الدّاء وَ الْحِمْيَةُ رَأْسُ كُلِّ دَوا؛ معده خانه هر بيماري است و پرهيز سرسلسله هر دارو و درماني ست».

علم پزشكي ثابت كرده است كه ريشه هر مرض مزمن، اختلالات جهاز هاضمه است كه بر اثر پرخوري و يا خوردن غذاهاي ناسازگار و ناسالم پديد مي آيد. معده كانون بيماري هاست؛ زيرا انرژي را به صورت خون در مي آورد و خون اگر مسموم و ناسالم باشد، بيماري توليد مي كند.

پيام متن:

پرهيز از پرخوري در روايت ها.

بهداشت رواني در اسلام

در متون اسلامي روح و روان واقعيتي انكارناپذير است. آفرينش روان، از آنِ خداست و حيات آن ابدي ست. از ديدگاه قرآن، انسان تركيبي از ماده و روان است و شرافت انسان، به روان اوست.

معناي لغوي بهداشت رواني، سالم نگهداشتن آن از هر گونه آسيب است و همچنين در ايجاد آمادگي براي سازش منطقي با پيشامدهاي مهم زندگي در محيط خانه، مدرسه، دانشگاه، محيط كار و... بسيار راهگشاست.

احترام به شخصيت و حيثيت انسان بر همگان واجب است و تا زماني كه ارزش و جايگاه افراد ناديده گرفته شود، سلامت فكر، تعادل روان و بهبود روابط انساني تحقق نخواهد يافت.

بهداشت رواني عبارت است از: تأمين سلامت فكر و روان در جهت سازگاري فرد با خود و با محيط زندگي، قدرت پذيرش واقعيت هاي موجود و شكوفايي استعدادهاي بالقوه خويش.

پيام متن:

1. حقيقت روح و روان در اسلام؛

2. تعريف بهداشت رواني.

معيارهاي بيماري و سلامت رواني در مكتب اسلام

در مكتب كمال يافته اسلام، معيارهاي بيماري رواني و حداقل سلامت رواني و نيز معيارهاي ايده آل تعريف شده اند. معيارهاي بيماري، در تشخيص آن كمك كننده اند و از نظر حقوقي و جزايي مورد توجه قرار مي گيرند.

نكته جالب در متون اسلامي اين است كه تظاهرات اختلال رواني را، به عنوان بيماري مي پندارند و تاز زماني كه نشانه هاي قطع ارتباط با واقعيت ذهني آنان، يعني جنون وجود دارند، فرد از انجام تكاليف مذهبي معاف است و حق دخالت در دارايي خويش را ندارد، ولي پس از رفع علامت ها مي تواند انجام امور عادي خويش را بر عهده گيرد.

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله استفاده از واژه «مجنون» را براي افرادي كه تظاهرات رواني دارند، ناصحيح مي داند و آنها را فقط بيمار مي خواند. در روايتي از حضرت علي عليه السلام نقل است:

رسول خدا بر جمعي گذشت و فرمود: براي چه گرد هم فراهم شده ايد؟ عرض كردند: يا رسول الله مرد ديوانه اي است كه غش مي كند و ما بر گرد او جمع شده ايم. رسول خدا فرمود: اين ديوانه نيست، بلكه بيمار است. پس فرمود: آيا شما را از ديوانه حقيقي آگاه كنم؟ عرض كردند: بلي يا رسول الله! فرمود: ديوانه آن است كه از روي تكبر راه رود، با گوشه چشمش نگاه كند، شانه هاي خود را از سر بزرگي بجنباند و با آنكه گناه مي كند، آرزوي بهشت دارد، مردم از شرش آسوده نيستند و به خيرش اميدي نيست و او ديوانه است.

پيام متن:

تعيين معيارهاي بيمار رواني، از منظر پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله .

نقش مذهب در بهداشت رواني

مذهب همواره در بهداشت رواني و تعليم و تربيت آدمي و زندگي فردي و اجتماعي او، منشاء خير و نيكي بوده است. بر اين اساس كه جامعه از افراد خود انتظار دارد از دستورات ديني خود پيروي و با ايمان و اعتقاد كامل مذهبي زندگي كنند. احساس امنيت رواني، بر تأمين سلامت روان انسان بسيار تأثيرگذار است و اين احساس، خود ناشي از جايگاه مثبت اجتماعي اوست.

از نشانه هاي روان سالم در انسان بالغ، داشتن ايمان قوي است. بسياري از عالمان و فيلسوفان بر اين عقيده اند كه يگانه مانع تحقق خواهش هاي نفساني، نيروي ايمان و باورهاي ديني است.

افراد متدين، از مشكلات و پيشامدها نمي هراسند و با اراده محكم و توكل به خدا، شكيبايي پيشه مي كنند و با علم و ايمان به حل مشكل مي پردازند.

امام جعفر صادق عليه السلام صفاتي را براي شخص با ايمان برشمرده است كه آراستگي به اين صفات، افراد را در برابر آسيب هاي رواني اجتماعي مقاوم مي سازد، از آن جمله اند:

1. متانت و استواري در برابر حوادث؛

2. صبر و شكيبايي در گرفتاري ها؛

3. شكرگزاري در نعمت؛

4. قناعت به روزي اي كه خداوند داده است؛

5. روانداشتن ستم بر دشمنان؛

6. تحميل نكردن خود بر ديگران؛

7. تأمين آسايش ديگران با تحمل سختي ها.

پيام متن:

نقش ايمان در تعادل رواني.

نقش مذهب در پيشگيري از بيماري هاي رواني

بنابر نظر روان شناسان، بيشتر بيماري هاي رواني ناشي از فشارهاي زندگي، در ميان افراد بي دين يا سست ايمان ديده مي شود. ازاين رو، يكي از پي آمدهاي ناگوار زندگي عصر ما كه بر اثر ضعف ايمان پديد آمده است، افزايش بيماري هاي رواني و عصبي است.

ايمان و اعتقاد مذهبي، نقش مهمي در تقويت روان انسان ها دارد و به نسبت افزايش ايمان دروني افراد، آسيب هاي رواني و اجتماعي كمتري خواهند ديد. اصل بهداشت رواني نيز بر اين است كه چگونه بايد از بروز بيماري هاي رواني پيشگيري كنيم و اين مهم تحقق نمي يابد، مگر در سايه اعتقاد و ايمان والاي الهي.

بر اساس يافته هاي برخي متخصصان، درمان ريشه اي بيشتر بيماري هاي رواني، از طريق مذهب امكان پذير است. مذهب درماني، يكي از راه هاي درمان بيماري هاي رواني شناخته شده است. روان شناسان جهان اسلام به ويژه ايران، در پرتو دستورهاي مذهبي و با مددخواهي از قرآن كريم، روش هاي مناسبي را براي تسكين و درمان مشكلات رواني معرفي مي كنند كه براي درمان بيماري هاي روان مؤثر است.

پيام متن:

ضعف ايمان و گرايش مذهبي، منشاء بيماري هاي رواني.

رهنمودهاي قرآني براي تسكين و درمان بيماري هاي رواني

1. درمان، با ذكر و ياد خدا: «أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ آگاه باشيد كه با ياد خدا دل ها آرامش مي يابد». (رعد:28)

از بهترين راه هاي اساسي درمان روان، ذكر خداست؛ زيرا ذكر قلب ها را جلا مي دهد، ترس و نگراني را مي زدايد و احساس امنيت دروني در فرد به وجود مي آورد، به عبارت ديگر ياد خداوند هر گونه نا امني را به امنيت و دشمني را به محبت و اضطراب را به آرامش تبديل مي كند. همچنين فرد افسرده كه نااميدي سراپاي وجودش را فراگرفته است، مي پندارد كه كسي او را درك نمي كند، ولي همين فرد در حضور خدا احساس آرامش مي كند و همواره خداوند را با خود همراه مي داند، به حدي كه يقين مي يابد در تنهايي نيز خدا او را رها نخواهد ساخت. خداوند كريم در قرآن فرموده است: «پس ياد كنيد مرا تا ياد كنم شما را». (بقره: 148)

2. درمان، با خواندن قرآن و دع

وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُوءْمِنينَ وَ لا يَزيدُ الظّالِمينَ إِلاّ خَسارًا. (بني اسرائيل:85)

و نازل مي نماييم در قرآن آنچه را آن شفا و رحمت است براي مؤمنين و نمي افزايد ستمكاران را جز زيان.

علامه طباطبايي رحمه الله در تفسير اين آيه شريفه اشاره به اين مطلب دارد كه اگر قرآن را به منزله شفا بدانيم، پس بايد امراضي وجود داشته باشند كه شفاي آنها از طريق قرآن صورت پذيرد؛ همان گونه كه دارو اثر شفابخشي براي بيماري ها دارد. بنابراين چنانچه نفس انسان به ماديت گرايش يابد و اسير هوي و هوس هاي مادي گردد، درمان اين بيماري او جز به مدد قرآن امكان ندارد.

پيام متن:

ياد خدا، درمان دردها و شفاي بيماري ها.

3. درمان، با توبه كردن: در برخي بيماري هاي رواني، بيمار احساس گناه و تقصير شديدي نسبت به اعمال گذشته خود دارد و خود را خطاكار محض مي داند. حتي بيماراني هستند كه مرتكب گناه و خطايي نشده اند، ولي بر اثر پيشروي احساس گناه، درونشان بيمار شده است. به طور مثال: فرد افسرده فقط به گذشته خود مي نگرد و در تفسير رخدادهاي گذشته خود را مقصر مي داند و يا فرد وسواس، ناخواسته خود را آلوده و گناهكار حس مي كند و از روي وسواس كارها را تكراري انجام مي دهد تا خود را پاك پندارد. گروهي از بيماران كه درواقع گناهكارند و از كرده خود پشيمان و به اضطراب و نگراني دچار شده اند، بهتر است با توسل به توبه و بازگشت به خداوند به تطهير رواني برسند تا از شرم ساري گناه نيز برهند.

توبه، يعني پشيماني از عمل ناشايست كه پس از آگاهي درست به نفسِ كار اين تصميم گرفته مي شود. آدمي با توبه، با هوس ها مي ستيزد و سرانجام آن بازگشت نفس به اعتدال و درنتيجه سلامت رواني است.

پيام متن:

تطهير رواني در پرتو توبه و بازگشت.

وراثت و بيماري رواني

برخي بيماري هاي رواني جنبه وراثتي دارند كه اين نوع بيماري ها يا با ژن پدر و مادر يا نسل هاي گذشته به فرد منتقل شده اند و يا اينكه زمينه مبتلاشدن به بيماري را در فرد ايجاد كرده اند. چنانچه بيماري فرد از نوع ژنتيكي باشد، برخورد خانواده با او بايد بر اساس روش هاي اسلامي و انساني باشد و اگر شخص زمينه مبتلاشدن به بيماري را دارد، برماست كه با الهام از رهنمودهاي قرآن كريم و ائمه اطهار عليهم السلام در ايجاد محيطي مناسب و صميمي براي رفع تمامي نيازهاي فرد و كمك به سلامتي او بكوشيم. گاهي لازم است بيماران از داروهاي اعصاب استفاده كنند، در چنين مواردي بيماران بايد در كنار مصرف دارو با مطمئن بودن به درمان خويش و با توكل به خداوند متعال به درمان خود ادامه دهند و با پيروي از تعاليم اسلامي، در جهت تزكيه نفس خويش فعالانه قدم مثبت بردارند.

پيام متن:

استفاده از داروها و كشفيات طبيعي براي بيماران ژنتيكي.

پديدآورنده: اكرم حسين زاده