نویسنده: راضیه مردانیان جزی
منبع: اختصاصی سایت مرسلات

چکیده

ناسازگاری و اختلافات بین زن و شوهر که منجر به از بین بردن آرامش و صمیمیت در خانواده و ایجاد خشونت، کینه‌ورزی و بی توجهی به فرزندان خواهد شد، می‌تواند تأثیرات ناسالمی بر ابعاد مختلف رشد و تکامل فرزندان به‌ویژه رشد شخصیتی آنان داشته باشد. از آن‌جا که هدف از ازدواج، تشکیل خانواده و هدف از ایجاد یک خانواده جدید، رسیدن به آرامش معرفی شده، کانون خانواده باید سرشار از محبت و روابط بین اعضای خانواده‌ نیز بر همین محور استوار باشد. پس هر عاملی که به این هدف لطمه وارد سازد، جزء آسیب‌های خانواده شناخته شده است. با توجه و دقت در آیات قرآن و روایات ائمه معصومین(علیهم السلام) می‌توان به نقش و جایگاه خانواده در رشد و تربیت فرزندان و مسئولیت پذیری آنان در قبال فرزندانشان پی برد. خانواده به دلیل دارا بودن نقش وراثتی و محیطی تأثیر به سزایی در تربیت فرزندان و ساختن شخصیت آنان دارد. از مهم‌ترین دوران‌های رشد پس از تولد، کودکی، نوجوانی و جوانی معرفی شده اما کودکی بهترین و مناسب‌ترین زمان برای پایه‌گذاری تربیت و پرورش صحیح شخصیت فرزندان می‌باشد. ناسازگاری بین زن و شوهر دلایل بیشماری می‌تواند داشته باشد که از مهم‌ترین آن عمل نکردن به وظایف و مسئولیت‌های شرعی هر یک از زوجین می‌باشد. از جمله آثار و پیامدهای اختلافات والدین  بر روی فرزندان، آثار جسمی، روانی و عاطفی، به خطر افتادن زندگی آینده کودک و اختلالات شخصیتی می‌باشد که میزان تأثیرات منفی ناسازگاری والدین در کودکان و فرزندان دختر خانواده بسیار بیشتر است. چنان‌چه این اختلافات در خانواده تداوم داشته باشد، می‌توان سرانجام شوم طلاق و جدایی را انتظار داشت که آثار سنگین‌تری بر سایر اعضای خانواده به ویژه فرزندان به دنبال خواهد داشت. زمانی که زن و شوهر در طول زندگی از راهکارهای پیشگیری از اختلافات از جمله سازگاری، مدارا،‌ رفق، گفتگوی سالم و متقابل ... استفاده کنند هیچگاه زمانی نخواهد رسید که شاهد فرزندانی بیمار، مبتلا به اختلالات شخصیتی و نا موفق در زندگی آینده باشیم و والدین مجبور نخواهند شد از راهکارهای درمان که قرآن کریم به خوبی آنان را بیان کرده است، استفاده کنند.

کلید واژگان: ناسازگاری، خانواده، ‌اختلاف.  

مقدمه:

ناسازگاری، اختلافات و عدم تفاهم بین زن و شوهر که منجر به کم‌رنگ شدن محبت،‌ آرامش و صمیمیت و ایجاد خشونت، درگیری و عدم توجه به فرزندان خواهد شد، می‌تواند تأثیرات زیادی بر رشد شخصیتی آنان  داشته باشد. از آن جا که خانواده اولین جایی است که نوزاد آدمی پا به عرصه‌ی وجود می‌گذارد و نخستین آموزشگاه و پرورشگاه او محسوب شده و سعادت او وابسته به خانواده است، نقش پدر و مادر در پرورش و تربیت فرزندان نقش ویژه و پر‌اهمیت می‌باشد که شاه‌کلید اجرای این نقش مهم وجود تفاهم و اتفاق نظر والدین است.

می‌توان چنین گفت که یکی از عوامل تهدید کننده‌ی سلامت خانواده‌ها و ایجاد روابط سالم و سازنده و مفید برای اعضای خانواده که در نهایت سلامت جامعه را به خطر می‌اندازد، عدم تفاهم و اختلافات همیشگی و مشاجرات دائمی زن و شوهر است.

از آن‌جا که خانواده کانون مودّت و رحمت و آسایش معرفی شده و همه‌ی اعضای خانواده در سایه‌ی انس و الفت و محبت، می‌توانند زندگی سعادتمندانه‌ای را داشته باشند، عدم سازش و مدارای زن و شوهر، درست برخلاف هدف ازدواج و تشکیل خانواده و رشد و تکامل فرزندان می‌باشد که این مسأله آثار خوشایندی را در پی نخواهد داشت.

افرادی که در اجتماع از نظر شخصیتی دچار مشکل هستند و مدام دچار تشویش، نگرانی و اضطراب می‌باشند به‌طوری که این اختلال بر زندگی آینده آنان تأثیر گذاشته و در حیات زناشویی خود موفق نیستند، ریشه این عوامل را باید در خانواده‌ی آنان جستجو کرد. خانواده به دلیل نقش وراثتی و محیطی می‌تواند تأثیرات سالم یا مخرّب بر رشد و تکامل فرزندان از جمله رشد و تکامل شخصیت آنان داشته باشد.

زمانی که دانستیم ناسازگاری والدین چه تأثیراتی بر نحوه‌ی تربیت و رشد و تکامل فرزندان و شکل‌گیری شخصیت آنان خواهد داشت، می‌توان به جستجوی عوامل اختلافات والدین پرداخته و سپس با ارائه‌ی راهکار از تأثیرات ناسالم آن جلوگیری کرد. چنان‌چه بتوانیم به این هدف دست یابیم، گامی در جهت سلامت خانواده‌ها و تحکیم هر چه بیشتر آن و سلامت جامعه برداشته‌ایم.

با بررسی زیاد و جستجوی فراوان در منابع و با توجه به موضوع تحقیق که دارای دو متغیّر، یک متغیّر مستقل(ناسازگاری والدین) و یک متغیّر وابسته (رشد شخصیتی فرزندان) می‌باشد، هر کدام از منابع به یکی از متغیّرها پرداخته است. کتاب خانواده در نگرش اسلام و روانشناسی اثر محمدرضا سالاری‌فر یا کتاب خانواده در قرآن اثر احمد بهشتی، بسیار جامع و کامل به عوامل اختلافات خانوادگی و راهکارهای حلّ آن اختلافات پرداخته‌اندکتاب‌هایی چون روانشناسی شخصیت از دیدگاه اسلامی اثر علی‌اصغر احمدی ، روانشناسی رشد‌(1) اثر جمعی از مؤلفان، نیز به مسائل مربوط به رشد و تکامل انسان، شخصیت افراد و عوامل مؤثر بر این دو مورد پرداخته‌اند در کتاب کودک و خانواده نابسامان اثر علی قائمی، و چند کتاب دیگر به تأثیرات ناسازگاری والدین بر کودکان از جمله تأثیرات جسمی، روانی و عاطفی و تأثیر بر سرنوشت و آینده کودک صحبت کرده است اما در مورد تأثیر بر رشد شخصیت به طور مستقیم حرفی نزده است. اما در دو کتاب روانشناسی رشد از دکتر علی‌اکبر شعاری نژاد و کتاب خانواده در اسلام اثر باقر شریف قرشی بسیار مختصر اما به صورت مستقیم به تأثیر ناسازگاری والدین بر رشد شخصیتی فرزندان اشاره شده بود.

ما در این تحقیق سعی نموده‌ایم مطالبی را، راجع به هر دو متغیر مستقل(ناسازگاری والدین) و وابسته (رشد شخصیتی فرزندان) و ارتباط این دو با استفاده از کتب مختلف، گرد‌آوری نموده و به مخاطب ارائه دهیم.

در این تحقیق شیوه‌ی کار، استفاده از روش کتابخانه‌ای است و تحقیق، تحلیلی و توصیفی می‌باشد.

نقش و جایگاه خانواده در رشد انسان

مسئله‌ی ازدواج و پیوند زناشویی در شرع مقدس اسلام امر بسیار مهمی است که فواید بسیاری دارا می‌باشد. اما مهم‌ترین فایده و هدف ازدواج، عبارت است از تشکیل خانواده.[1] از دیدگاه اسلام، خانواده گرامی‌ترین نهادی است که خداوند متعال به آن صحّه گذاشته است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند:

« ما بنی فِی الاِسلامِ بَناءً احَبّ اِلَی الله عزّ و جَلّ و اَعَزّ مِن التَزویج؛ در اسلام هیچ بنایی ساخته نشده است که در نزد خداوند مطلوب‌تر و گرامی‌تر از ازدواج باشد.»[2]

با توجه و دقت در آیات و روایات می‌توان گفت نقش والدین از دیدگاه اسلام مسئولیت‌پذیری در مقابل فرزندان است.[3] حضرت علی(علیه السلام) توجه به تربیت فرزند را فراتر از تأمین نیازهای جسمی و عاطفی او دانستند. ایشان ثمره و محصول تربیت را پرورش فرزند صالح و پیامد بی توجهی به امر خطیر تربیت را رشد‌یافتن فرزند ناصالح دانسته‌اند.[4] خانواده به دلیل برخورداری از دو نقش وراثتی و محیطی تأثیر به سزایی در تربیت فرزندان و ساختن شخصیت آنان برعهده دارد. بنابر تعالیم اسلامی تربیت فرزند و تکوین شخصیت او قبل از تولد آغاز شده و بعد از تولد ادامه می‌یابد اما از مهم‌ترین دوران‌های تربیت پس از تولد، دوران کودکی شناخته شده است.

انسان از دیدگاه اسلام، موجودی در حال رشد است که در دوران زندگی و حیات خود مراحل و دوره‌های مشخصی را طی می‌کند[5] و شامل مراحل رشد قبل و بعد از تولد می‌باشد.

در قرآن دوران زندگی انسان بعد از تولد به سه دوره مشخص کودکی، بلوغ و پیری تقسیم شده است اما چون دوران کودکی تا جوانی از مهم‌ترین دوران رشد و تکامل است، احادیث فراوانی، دوران رشد بعد از تولد تا 21 سالگی را تقسیم‌بندی کرده و هر یک از این احادیث ویژگی‌هایی را برای هر دوره بیان کرده است این دوران به سه مرحله هفت ساله تقسیم شده است که می‌توان به این صورت نامگذاری کرد:

1ـ دوره سیادت و سروری؛ 2ـ دوره اطاعت و فرمانبرداری؛ 3ـ دوره مشورت و هم‌رأیی.[6]

از جمله عوامل مؤثر تأثیرگذار بر رشد و تکامل از دیدگاه اسلام و روانشناسی عبارتند از:

1ـ وراثت؛ 2ـ محیط(خانواده)؛  3ـ ‌اراده.[7]

بعد از عامل وراثت، خانواده نخستین شکل‌دهنده‌ی رفتار فرزند آدمی است. کودک در تمام طول زندگی خود، غالبا، همان خواهد بود که خانواده‌اش خواسته‌است. زیرا پیدایش و گسترش بیشتر عادات و نظرها یا گرایش‌های کودک از خانه و خانواده آغاز می‌شود و او از خانواده‌اش یاد خواهد گرفت که چگونه زندگی کند و چگونه از زندگی خود لذت ببرد.[8]

شخصیت هر فرد از دیدگاه روان‌شناسان کلّ خصایص بدنی و ذهنی و عاطفی و اجتماعی و اخلاقی ـ اعم از موروثی و اکتسابی ـ هستند که او را به طور آشکارا از دیگران مشخص می‌کند.[9]

بنابر آیات قرآن رشد شخصیتی انسان از دوران جنینی آغاز می‌شود و پس از تولد با داشتن فطرت و عقل و با سرمایه‌ها و توانایی‌های اولیه‌ای که خداوند به او عطا کرده است و با محرک‌های محیطی، شخصیت او رشد کرده و مراحل مختلفی را پشت سر می‌گذارد.[10]

عوامل مؤثر در رشد شخصیت انسان عبارتند از:

1ـ عوامل شخصی؛ 2ـ عوامل خانوادگی؛ 3ـ عوامل اجتماعی.[11]

چگونگی اساس رشد و تکامل بیش از هر چیز از عامل خانواده تأثیرپذیر می‌باشد. خودشناسی کودک بیشتر به چگونگی روابط او با اعضای خانه بستگی دارد. عوامل خانوادگی مؤثر در رشد شخصیت بدین قرار است:

1ـ مادر؛ 2ـ پدر؛ 3ـ وضع زندگی خانوادگی؛ 4ـ وضع اقتصادی/ اجتماعی.[12]

پس از تولد، محیط خانواده، مهم‌ترین عامل مؤثر در تکوین و تحول شخصیت کودک است. اگر محیط خانواده سالم و مناسب باشد در کودک، اعتماد به نفس، محبت، ایثار، استقلال، قدرت پذیرش مسئولیت، همسازی و انطباق و بالأخره شخصیت سالم به‌وجود می‌آید. برعکس در خانواده ناسالم، رشد طبیعی شخصیت کودک، کُند و ناکافی صورت می‌گیرد و او را آماده رفتار نابهنجار می‌سازد.[13]

بهترین و مناسب‌ترین فرصت برای پایه‌ریزی و تکوین تربیت و پرورش صحیح شخصیت، مرحله کودکی است. هر اندازه بنای شخصیت دوران کودکی به وسیله مراقبت دقیق و نظارت آگاهانه دارای تکیه‌گاه محکمی باشد، به طور قطع در برابر تحولات و دگرگونی‌هایی که در آینده و در دوران جوانیش با آن‌ها روبرو می‌گردد، ثابت‌قدم‌تر و استوارتر خواهد بود.[14]

عوامل ناسازگاری

منظور از ناسازگاری خانوادگی ( اختلاف و عدم تفاهم بین زن و شوهر)؛ بروز رفتارهایی از زن یا شوهر یا هر دو است که منجر به کشمکش، درگیری، مشاجره و جنگ و ستیز، نارضایتی و گاه عواقب وخیم جدایی و طلاق خواهد شد.

ناسازگاری زوجین در قرآن کریم با عنوان «نشوز» یاد شده است.[15] در تفاسیر مختلف در تفسیر آیات مربوط به نشوز زن و مرد این کلمه به معنای طغیان، سرکشی، نافرمانی و عصیان، مخالفت و سرپیچی از وظایف و ناسازگاری معنا شده است. موضوع نشوز زن و مرد در قرآن کریم و روایات اهل بیت(علیهم‌السلام) آمده است. آیات 34 و 128 سوره نساء به نشوز زن و مرد پرداخته و راهکارهای حل این مسئله را نیز صریحاً بیان کرده است. زن ناشزه و مرد ناشز، زن و شوهری هستند که به وظایف شرعی و حقوقی خود در قبال دیگری عمل نکنند. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلّم) در حدیثی می فرمایند:

«هشت گروهند که خدای متعال نمازشان را قبول نمی‌کند از آن جمله زنی می‌باشد که نسبت به شوهرش نافرمانی کند و خشم وی را برانگیزد.»[16]

امام باقر(علیه السلام) نیز در بیان وظایف مرد می‌فرمایند:

«هر کس دارای همسری باشد و در وضع نفقه یعنی پوشاک و خوراک او کوتاهی کند بر امام است که بین آن‌ها جدایی اندازد و طلاق را جاری سازد.»[17]

از جمله عوامل ناسازگاری زن و شوهر را می‌توان چنین بیان کرد:

1ـ عمل نکردن به وظایف و مسئولیت‌های شرعی از جمله بی‌توجهی به حقوق مشترکه و خاصه زن و شوهر؛ 2ـ عوامل روانشناختی[18]؛ 3ـ عوامل دینی و اخلاقی[19]؛ 4ـ عوامل اجتماعی و فرهنگی[20]؛ 5ـ عوامل اقتصادی[21]؛ 6ـ عوامل جسمانی و بدنی[22].

یکی از مهم‌ترین عوامل ناسازگاری زوجین، عمل نکردن به وظایف و مسئولیت‌های شرعی هر یک از آن‌هاست که آشنایی با این وظایف و عمل به آن‌ها گامی است به سوی تداوم و رشد و سلامت خانواده و حفظ آن از هرگونه تهدید.

از جمله حقوق مشترک بین زن و شوهر که هر دو موظف به انجام آن هستند[23]؛  1ـ سازگاری اولیه؛ 2ـ استمرار روابط مطلوب می‌باشد.

اما حقوق خاصه که مخصوص به هر یک از زن و شوهر است و اغلب این حقوق، در آیات قرآن و یا روایات اهل بیت(علیهم‌السلام) به آن توجه شده است عبارتند از:

حقوق زن: 1ـ انفاق هزینه زندگی زن در حد متعارف و معمول[24]؛ 2ـ حسن معاشرت و رفتار[25]؛ 3ـ همخوابگی[26]؛ 4ـ آمیزش[27].

حقوق مرد: 1ـ اطاعت کردن زن از مرد[28]؛ 2ـ خارج نشدن از خانه بدون اجازه[29]؛ 3ـ مؤدب بودن[30]؛ 4ـ زینت و آرایش کردن برای شوهر[31].

آثار و پیامدهای ناسازگاری والدین

عواقبی که عدم تفاهم و ناسازگاری والدین به دنبال دارد به دو دسته تقسیم می‌شود. ابتدا آثار و پیامدهایی که دامنگیر فرزندان خانواده خواهد شد و دوم پیامدهایی که به خود زوجین آسیب می‌رساند. برخی از آثار و پیامدهای ناسازگاری والدین بر فرزندان عبارتند از:

1ـ آثار جسمی از جمله: اختلال در خواب فرزندان، ابتلای به شوک، نداشتن اشتهای کافی، از دست دادن نشاط و شادابی، شصت مکیدن، شب ادراری و...[32] .

2ـ آثار روانی و عاطفی از جمله: بدبینی، بد گمانی و عیب‌جویی، اختلالات عاطفی، اختلالات روانی و عصبی، احساس کینه و نفرت نسبت به والدین و عدم اطاعت از آنان،‌احساس یأس و نا‌امیدی در زندگی و...[33] .

3ـ تأثیر بر زندگی آینده فرزندان که این آثار عبارتند از: به خطر افتادن امنیت کودک، زمینه‌سازی برای جرم و بزهکاری، احساس سردرگمی در روابط و انضباط، زمینه‌ساز ناهنجاری در کودک و...[34] .

4ـ‌تأثیر بر شخصیت که از مهم‌ترین آثار اختلافات خانواده در رشد و تکامل شخصیت کودک می‌توان به تشویش، فشار درونی، نا امنی و میل به ارزیابی جهان به عنوان جای نا امن و خطرناک اشاره کرد.[35]

نابسامانی خانواده در دختران و پسران خانواده تأثیر دارد، اما تأثیر نامناسب آن بر دختران به مراتب بیشتر از پسران می‌باشد و این امر به ویژگی‌های روحی و عواطف آنان برمی‌گردد.[36]

 آثار و پیامدهای ناسازگاری زوجین بر خود آن‌ها شامل دو بخش آثار اخروی و آثار دنیوی می‌باشد.

از جمله آثار اخروی آزار زوجین توسط یکدیگر که در روایات اهل بیت(علیهم السلام) آمده است می‌توان به بیزاری خدا و رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلّم) از آنان، حبط اعمال نیک و عذاب‌های سنگین اخروی برای آنان اشاره کرد[37] و اما عواقب دنیوی آن عوارض جسمی و روحی و صدمات قلبی و مغزی برای زن و مرد می‌باشد و از مهم‌ترین عارضه‌ی پدیده‌ی ناسازگاری بحث طلاق و اثار و پیامدهای دردناک آن بر تک تک اعضای خانواده به ویژه فرزندان است که می‌توان گفت خط پایان اختلافات و ناسازگاری‌های خانوادگی، همین بحث طلاق و نابسامانی فرزندان و آثار جبران ناپذیر جدایی زن و شوهر می‌باشد.[38]

راهکارهای مقابله با عوامل ناسازگاری زوجین

اختلافات و مشاجرات و دعواهای متداوم برای پیکر خانواده، بیماری است و لازم است بیماری هم از نظر پیشگیری مورد بحث قرار داده شود و هم از نظر درمان. از جمله اقدامات پیشگیری از اختلافات زناشویی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1ـ توجه به گزینش همسر مناسب[39]؛ 2ـ سازگاری[40]؛ 3ـ مدارا[41]؛ 4ـ رفق[42]؛ 5ـ مهار خشم همسر[43]؛ 6ـ پرهیز از توقع[44]؛ 7ـ گفتگوی سالم و متقابل[45]؛ 8ـ‌رعایت حدود و مرزهای شرعی در خانواده[46].

خداوند متعال در قرآن کریم برای درمان اختلافات زناشویی راه‌هایی را بیان نموده است. همان‌طور که در مباحث اولیه اشاره شد در آیه 34 سوره نساء به حل مسئله‌ی نشوز پرداخته شده است که شامل سه راهکار است و هر یک از این راهکارها در طی سه مرحله و با رعایت ترتیب برعهده‌ی شوهر قرار داده شده است. ابتدا نصیحت کردن زن توسط شوهرش  با زبانی شیرین و لحنی دلنشین به گونه‌ای که زن را متوجه رفتار ناشایست خویش بنماید. مرحله دوم دوری کردن از بستر است که در صورت بی فایده بودن مرحله اول انجام می‌گیرد و سومین مرحله تنبیه می‌باشد که به عنوان آخرین راهکار و پس از طی مراحل قبلی و بی اثر بودن آن‌ها صورت می‌گیرد  و در نوع تنبیه که بدنی باشد و یا روحی بین صاحب‌نظران و علما اختلاف وجود دارد اما با توجه به تفسیر و تبیین آیات  نشوز و روایات اهل بیت (علیهم‌السلام)، منظور تنبیه عاطفی است که شدتش از دوری کردن از بستر، کمی بیشتر است.[47] اما در آیه 128 سوره نساء خداوند متعال در صورت بروز علائم نشوز از طرف مرد به زنان دستور می‌دهد که چنان‌چه نشوز مرد از راه خودداری از ادای حقوق واجب، آشکار گردد زن حقوق خود را از او مطالبه کند، اما چنان‌چه از حسن معاشرت سر باز زد، یعنی آن اخلاقی که لازمه‌ی تداوم و زندگی سالم خانوادگی است، از خود نشان نداد، زن با چشم‌پوشی از همه یا بعضی از حقوق خود شوهرش را نسبت به خود متمایل سازد.[48]

نتیجه‌گیری

خانواده یکی از نهادهایی است که مهم‌ترین نقش و جایگاه را در تربیت فرزندان و رشد و تکامل شخصیت آنان بر عهده دارد که هر گونه اختلال در خانواده، پدر و مادر را از وظایف اصلی خود دور کرده و نقش آنان را کم‌رنگ می‌کند. ناسازگاری و اختلاف بین زن و شوهر از جمله آسیب‌هایی است که آثار و پیامدهای زیانباری بر اعضای خانواده و به ویژه فرزندان خواهد داشت. از مهم‌ترین آثار این مسئله بر فرزندان تأثیرات جسمی، روحی و عاطفی و اختلال در شخصیت آنان می‌باشد که این اختلال شخصیتی به صورت تشویش، نا امنی، فشار درونی و میل به ارزیابی جهان به عنوان جای نا امن و خطرناک و عدم موفقیت در زندگی آینده بروز و ظهور خواهد داشت و از مهم‌ترین آثار ناسازگاری بر زوجین که می‌تواند عاقبت و پایان تداوم بخشیدن به اختلافات باشد، بحث طلاق و جدایی و پیامدهای تلخ و دردناک آن بر خانواده، فرزندان و جامعه خواهد بود. از آن‌جا که کودکی مهم‌ترین دوران تربیت، رشد و تکامل و پایه‌گذاری و تکوین شخصیت افراد است و دختران به دلایل ویژگی‌های جسمی و روحی و عاطفی، از آسیب‌پذیری بیشتری برخوردارند، ناسازگاری والدین تأثیر خود را بر فرزندان دختر به خصوص در سنین کودکی، بیشتر خواهد گذاشت. از میان دلایل ناسازگاری که می‌تواند فراوان باشد، عدم ایفای وظایف و مسئولیت‌های شرعی مهم‌ترین عامل است که دقت در این مسئله از بروز بسیاری از اختلافات جلوگیری خواهد کرد.

راهکارهایی که می‌تواند به مقابله با عوامل ناسازگاری بپردازد، شامل راه‌های پیشگیری و درمان می‌باشد. چنان‌چه زوجین در زندگی زناشویی خود بتوانند از راهکارهای پیشگیری از اختلافات که برگرفته از تعالیم اسلامی است از جمله سازگاری، مدارا، رفق، گفتگوی سالم با یکدیگر، مهار خشم همسر.... استفاده کنند می‌توانند زندگی پر نشاط، شاد و سالمی داشته باشند و فرزندانی موفق و سرشار از شادابی و امید، تحویل جامعه بدهند. اما زمانی هم که زن و شوهر دچار اختلافات شدند قرآن کریم راهکارهایی بسیار صریح و روشن در اختیار آنان قرار داده است که توجه و عمل به آن‌ها موجب درمان این اختلافات خواهد شد.

فهرست منابع:

کتب فارسی

*قرآن کریم

*نهج البلاغه

1. احمدی، علی‌اصغر، روانشناسی شخصیت از دیدگاه اسلامی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1368 ش.

2. ارفع، کاظم، خانواده در مکتب قرآن و اهل بیت(علیهم السلام)، چاپ دوم، قم، انتشارات انجمن اولیا و مربیان، 1367 ش.

3. اسحاقی، حسین، سلوک علوی(راهبردهای امام علی(علیه السلام) در تربیت فرزندان)، چاپ اول،‌ قم، بوستان کتاب، 1381 ش.

6. بانکی پورفرد، امیرحسین، سرّ دلبران(عوامل آرامش بخش و نشاط‌آفرین در خانواده)، چاپ دوم، اصفهان، انتشارات حدیث راه عشق، 1391 ش.

7. ـــــــــــــــــــــــ ، مطلع مهر(راهکارهای جامع و کاربردی برای انتخاب همسر)، چاپ چهارم، اصفهان، انتشارات حدیث راه عشق، 1386 ش.

8. بهشتی، احمد، خانواده در قرآن، چاپ یازدهم، قم، انتشارات بوستان کتاب، 1388 ش.

9. بهشتی، مرتضی، شوکران طلاق، چاپ اول، تهران، ‌انتشارات کتاب نیستان، 1389 ش.

. جمعی از مؤلفان، روانشناسی رشد(1)، چاپ اول، تهران، انتشارات سمت، 1370 ش.

12. حاج علی اکبری، محمد جواد، مطلع عشق(گزیده‌ای از رهنمودهای حضرت آیة الله سید علی خامنه‌ای به زوج‌های جوان)، چاپ سی‌ام، تهران، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1390 ش.

. حسین زاده، علی، همسران سازگار(راهکارهای سازگاری)، چاپ دهم، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1390 ش.

15. حسینی، داود، روابط سالم در خانواده، چاپ اول، قم،‌ انتشارات بوستان کتاب، 1386 ش.

20. سالاری‌فر، محمد رضا، خانواده در نگرش اسلام و روان‌شناسی، چاپ چهارم،  قم، انتشارات سمت، 1387 ش.

21. سوید،‌ محمد نور، تربیت فرزندان از دیدگاه پیامبر(همراه با نمونه‌های تطبیقی از زندگی سلف صالح)، ترجمه محمد صالح سعیدی، چاپ دوم، سنندج، انتشارات مترجم، 1387 ش.

22. شریف قرشی، باقر، نظام خانواده در اسلام(بررسی تطبیقی)، ترجمه لطیف راشدی، بی‌جا،‌ انتشارات امیرکبیر، 1382 ش.

23. شعاری نژاد، علی اکبر، روانشناسی رشد، چاپ یازدهم، تهران، انتشارات اطلاعات، 1373 ش.

‌28. قائمی، علی، کودک و خانواده نابسامان، چاپ هفتم، تهران، انتشارات انجمن اولیا و مربیان، 1386 ش.

35. محمدی ری شهری، محمد، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، ترجمه حمیدرضا شیخی، چاپ اول، ‌قم، انتشارات دارالحدیث، 1387 ش.

38. مصباح، علی، و دیگران، روانشناسی رشد(1) با نگرش به منابع اسلامی، چاپ اول، تهران، انتشارات سمت، 1374 ش.

44. نوری، مهدی، رشد و تکامل شخصیت(رفتار بهنجار و نابهنجار)، چاپ اول، تهران، انتشارات کلمه، 1368 ش.

مقالات فارسی

1. پژوهنده، محمد حسین، راهکارهای اساسی حل مسأله نشوز و شقاق زوجین در قرآن و حدیث، مشکوة، شماره 107، 1389 ش.

2. شاهماری سوها، فضایل، خانواده سالم و نقش آن در سلامت روانی فرزندان، نشریه پیوند، شماره 399، 1391 ش.